BÜYÜK GÜNAHLAR
الحَمْدُ للهِ رَبِّ العالَمِينَ والصَّلاةُ وَالسَّلامُ عَلَى خَيْرِ المُرْسَلِينَ، سَيِّدِ
الأَوَّلِينَ وَالآخِرِينَ، سَيّدِنَا مُحَمَّد الطَّاهِرِوعَلَى ءَالِهِ وصَحْبِه ...
الحَدِيْثِ: " اجْتَنِبُوا السَّبْعَ المُوبقاتِ
"
رَوَى البُخارِيُّ وَمُسْلِمٌ مِنْ حَدِيثِ أبِي هُريرةَ أنَّ رَسولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عليهِ وسلَّم قالَ:
"اجْتَنِبُوا السَّبْعَ المُويقاتِ , قيلَ : ومَا هُنَّ يَا رَسُولَ اللهِ ؟ قالَ : الشِّرْكُ باللهِ,والسِّحرُ,
وقَتْلُ النَّفْسِ الّتي حرَّمَ اللهُ إِلاّ بالحَقِّ , وَأَكْلُ مَالِ اليَتِيمِ , وَالتَّوَلِّي يَوْمَ الزَّحْفِ , وَأَكْلُ
الرِّبَا , وَقَذْفُ المُحْصَنَاتِ المُؤْمِنَاتِ الغَافِلاتِ."
رَوَى البُخارِيُّ وَمُسْلِمٌ مِنْ حَدِيثِ أبِي هُريرةَ أنَّ رَسولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عليهِ وسلَّم قالَ:
"اجْتَنِبُوا السَّبْعَ المُويقاتِ , قيلَ : ومَا هُنَّ يَا رَسُولَ اللهِ ؟ قالَ : الشِّرْكُ باللهِ,والسِّحرُ,
وقَتْلُ النَّفْسِ الّتي حرَّمَ اللهُ إِلاّ بالحَقِّ , وَأَكْلُ مَالِ اليَتِيمِ , وَالتَّوَلِّي يَوْمَ الزَّحْفِ , وَأَكْلُ
الرِّبَا , وَقَذْفُ المُحْصَنَاتِ المُؤْمِنَاتِ الغَافِلاتِ."
YAPILMASI GÜNAH OLAN ŞEYLER
Günah, dinde suç sayılan, Allah'ın emirlerine aykırı söz ve davranışlar demektir.
Allah'ın yasak ettiği bir şeyi -mesela hırsızlık yapmak günah olduğu gibi, emrettiği bir şeyi yapmamak da -mesela namaz kılmamakta- aynı şekilde günahtır.
Günahların hepsi eşit değildir. Bir yabancı kadının ırzına geçmek günah olduğu gibi sözle, elle sarkıntılık etmek de günahtır. Ama bunlar aynı seviyede değildir. Bunun için günahlar, büyük ve küçük olmak üzere iki kısma ayrılır.
İnanmış olan kimse, büyük olsun küçük olsun, o günahı kime karşı yaptığını düşünerek bütün günahlardan sakınmalıdır. Özellikle büyük günahlara yaklaşmamalıdır. Çünkü büyük günahların küçük günahlara nisbetle sorumluluğu daha ağırdır.
Büyük olsun küçük olsun, günah işleyen kimse dinden çıkmış olmaz, ancak günahkâr olur; mü'mindir, ama kusurlu mü'mindir. Bu konuda alimler arasında görüş ayrılığı yoktur.
Biz burada dinimizde büyük sayılan günahların önemli bir bölümüne işaret edeceğiz.
ŞİRK
Büyük günahların en büyüğü şirktir. Şirk, Allah'a ortak koşmak, Allah'tan başka ilâh olduğuna inanmak. Daha açık bir ifade ile Allah'ın ortağı olduğunu kabul etmektir, bu anlamdaki şirk, sadece büyük günah değil, aynı zamanda küfürdür. Yani Allah'ın ortağı olduğuna inanan kimse mü'min değildir. Peygamberimiz zamanındaki müşrikler, Allah'a inanıyorlardı. Ancak Allah'a ortak koştuktarı için mü'min sayılmıyorlardı.
Kur'an-ı Kerim'de şöyle buyurulmuştur:
"İlahınız bir tek ilahtır. O'ndan başka ilah yoktur. O rahmandır, rahimdir." (Bakara, 162)
"De ki O, Allah birdir. Allah sameddir. O doğurmamış ve doğurulmamıştır. Hiç bir şey O'na eş ya da denk değildir." (İhlas Suresi)
"Eğer yerde ve gökte Allah'tan başka tanrılar bulunsaydı yer ve gök kesinlikle bozulup gitmişti. Demek ki Arş'ın Rabbi olan Allah, onların yakıştırdıkları sıfatlardan münezzehtir." (Enbiya, 22)
Bu âyet, Allah'ın bir olduğunu, eşi ve denginin bulunmadığını gösteren inandırıcı ve ikna edici bir delildir. Evrende her şeyin yerli yerinde olması, bir bozukluğun ve düzensizliğin bulunmaması, onu yaratan ve yönetenin bir olduğunu ve ortağının bulunmadığını göstermektedir.
Allah'a ortak koşan kimse en büyük günahı işlemiştir. Bundan tevbe etmedikçe yani şirki terketmedikce Allah Teâlâ onu bağışlamaz. Nitekim Kur'an-ı Kerim'de şöyle buyurulmuştur:
"Allah kendisine ortak koşulmasını elbette bağışlamaz; bundan başkasını dilediği kimse için bağışlar. Allah'a ortak koşan kimse büyük günah ile iftirada bulunmuş olur." (Nisa, 48) Çünkü Alllah'ın ortağı yoktur.
İbadet yalnız Allah'a yapılan ve ancak O'nun hakkıdır. Çünkü insanı yaratan, yaşatan ve üstün yeteneklerle donatan O'dur.
Onun için de en üstün saygı demek olan ibadet de O'nun hakkıdır. Ondan başkasına ibadet yapılmaz. Bunun için O'na yapılan ibadete başkasını ortak etmek de şirktir, belki de şirkin en yaygın olanıdır. Bazı kimseler farkında olmadan bu günahı işlemekte; Allah'a gösterilmesi gereken saygı ve tazimin benzerini insanlara da göstermektedirler. Halbuki günde beş vakit kıldığımız namazın her rekatında okuduğumuz Fatiha sûresinde:
"Ey Rabbımız, yalnız Sana ibadet eder ve yalnız senden yardım dileriz." diyoruz.
Peygamberimiz bu konuda bizi uyarıyor. Hristiyanların Hz. İsa'ya gösterdikleri aşırı derecedeki saygı gibi kendisine saygı gösterilmemesini öğütlüyor ve şöyle buyuruyor:
"Hristiyanların Meryem oğulu İsa'yı övdükleri gibi beni övmeyin. Şüphesiz ki ben, Allah'ın kuluyum. Bana, "Allah'ın kulu ve elçisi" deyiniz." (Buharî, Enbiya, 48)
Hristiyanlar Hz. İsa'yı aşırı derecede överek onu ilahlaştırmışlar ve küfre gitmişlerdir. Çünkü Hz. İsa ilah değil, bizim Peygamberimiz gibi Allah'ın kulu ve elçisidir. Onu ilahlaştırmak, onu övmek değil, aksine ona hakarettir.
Kur'an-ı Kerim'de şöyle buyuruluyor:
"Andolsun ki, "Allah, kesinlikle Meryem oğlu Mesih'tir" diyenler kâfir olmuşlardır. Halbuki Mesih, "Ey İsrailoğulları Rabbim ve rabbınız olan Allah'a kulluk ediniz. Biliniz ki kim Allah'a ortak koşarsa muhakkak Allah ona cenneti haram kılar; artık onun yeri ateştir ve zalimler için yardımcılar yoktur." demiştir." (Maide, 72)
Hz. İsa, Hristiyanları uyardığı halde onlar onu dinlememiş ve ona tanrılık isnad ederek küfre gitmişlerdir. Çünkü onun tanrılıkla bir ilgisi olmadığı gibi böyle bir iddiası da yoktu. O, Allah'ın kulu ve elçisi idi.
Peygamberimiz, Hristiyanların düştükleri bu korkunç hataya düşmememiz için bizi uyanyor. Çünkü Peygamber de olsa bir insanı aşırı derecede övmek -Allah korusun- insanı şirke götürür.
Allah'a yapılan ibadete başkasını ortak koşmak şirk olduğu gibi, gösteriş için, bir çıkar veya itibar sağlamak için ibadet etmek, hayır yapmak da şirkin bir başka çeşididir.
Kur'an-ı Kerim'de şöyle buyurulmuştur:
"Her kim Rabbine kavuşmayı umuyorsa, iyi iş yapsın ve Rabbine ibadette hiç bir şeyi O'na ortak koşmasın." (Kehf, 10)
Gösteriş için yapılan ibadeti, hayır ve hasenatı, Allah kabul etmez. Böyle bir ibadetin Allah katında bir değeri de olmaz.
Peygamberimiz, Allah Teâlâ'nın şöyle buyurduğunu bildirmiştir:
"Ben ortakların ortaklıktan en müstağni olanıyım. Her kim yaptığı amel ve ibadette bana başkasını ortak yaparsa onu bana koştuğu ortağı ile başbaşa bırakırım (yani yaptığı amellerin sevabından mahrum ederim.)" (Müslim, Zühd, 5)
İbadeti, her türlü gösterişten uzak, yalnız Allah rızası için yapmalı, bunda dünya ile ilgili bir çıkar sağlama düşüncesi olmamalıdır.
ADAM ÖLDÜRMEK
Allah'a ortak koşma günahından sonra en büyük günah, adam öldürmektir. Allah Teâlâ'nın en güzel surette yarattığı ve kâinattaki her şeyi hizmetine verdiği insana haksız yere kıymaktır.
Dinimize göre herkes yasama hakkına sahiptir. Bu hakkı insana yüce Allah vermiştir, insanı bu haktan mahrum etmeye, Allah'tan başka hiç kimse yetkili değildir. Bunun için başkasını haksız yere öldüren kimse büyük günah işlemiş olur. Çünkü Allah Teâlâ: "Haklı bir sebep olmadıkça Allah'ın haram kıldığı cana kıymayın." (İsra, 33) buyurmuştur.
Haklı bir sebep olmadan başkasını öldürmek dinimize göre insanlık suçudur. Bir insanı öldürmek, bütün insanları öldürmek gibi günahtır.
Kıyamet günü insanlar dünyada yaptıklarının hesabını verirken ilk önce bu suçtan sorgulanacaklardır. Bunu Peygamberimiz haber vermişler, şöyle buyurmuşlardır:
"Kıyamet gününde insanlar arasında ilk görülecek dava kan davasıdır." (Buhari, Rikak, 48; Müslim, Kasame,8)
Bir insanın başkasını öldürmesi büyük günah olduğu gibi, kendi canına kıyması yani intihar etmesi de aynı derecede büyük günahtır.
Peygamberimiz buyuruyor:
"Kim ki keskin bir âletle kendini öldürürse, bu kimse cehennem ateşinde o âletle azab olunur." (Buhari, Cenaiz, 84)
İnsan dünyada çeşitli sıkıntı ve üzüntülerle karşılaşabilir. Ancak karşılaştığı sıkıntılara sabrederek onlardan kurtulmaya çalışması ve Allah'a sığınarak O'ndan yardım dilemesi gerekir. Yoksa düştüğü bunalımdan kurtulmak için canına kıyması ve böylece kurtulacağını sanması yanlıştır. Çünkü Peygamberimiz, ölüm ile yaşlılıktan başka her derdin bir çaresi olduğunu bildirmiştir. Yeterki insan, içine düştüğü sıkıntıdan kurtulmak için moralini bozmadan ve ümidini yitirmeden çaresini arasın.
NAMUSLU KADINLARA İFTİRA ATMAK
İftira etmek de büyük günahlardandır.
İftira: Bir kimsenin yapmadığı bir şeyi yaptı demek, söylemediği bir sözü söyledi diyerek ona kara çalmaktır.
İftira, toplumu rahatsız eden sosyal bir hastalıktır. Kur'an-ı Kerim'de şöyle buyuruluyor:
"Hakkında bilgi sahibi olmadığın şeyin ardına düşme. Çünkü kulak, göz ve gönül, bunların hepsi yaptıklarından sorumludur." (İsra, 36)
Bu âyet-i kerime, iyi bilmediğimiz herhangi bir konuda bir şey söylemenin doğru olmadığını, bunun insanı sorumlu kılacağını bildirmektedir.
İftiranın çeşitleri vardır. En kötüsü hiç şüphe yok ki, iffetle ilgili olanıdır.
Namuslu bir kadına iftira etmek onun dünyasını yıkar. Çünkü iffet kadının en değerli varlığıdır, iftira onu perişan eder. Günahsız yere ölünceye kadar üzüntü çekmesine sebep olur.
Peygamberimiz, namuslu kadınlara iftira etmeyi, insanı helak edici günahlardan saymış, şöyle buyurmuştur:
"İnsanı mahveden yedi şeyden kaçının."
-Ey Allah'ın elçisi, bu yedi şey nedir? diye sorduklarında, Peygamberimiz:
"Allah'a ortak koşmak, sihir yapmak, Allah'ın, öldürülmesini haram kıldığı bir kimseyi haksız yere öldürmek, yetim malı yemek, faiz yemek, düşmana hücum anında savaştan kaçmak, namuslu kendi halinde olan mü'min kadınlara zina iftirası yapmaktır" buyurdu. (Buhari, Tıb, 48; Müslim, İman, 38)
Günahsız yere insanların azab çekmesine ve huzursuz olmasına sebep olmak ne kötü bir davranıştır. İnsan kendisine yapılmasını istemediği bir şeyi başkasına da yapmamalı, üç günlük dünya için ahiretini yıkmamalıdır.
ZİNA ETMEK
Zina da büyük günahlardan birisidir.
Zina, birbiriyle evli olmayan kimselerin cinsi ilişkide bulunmalarıdır.
Dinimiz zinayı yasaklamıştır. Çünkü zinanın pek çok zararları vardır.
Her şeyden önce insan sağlığını bozar. Pek çok zührevi hastalıkların kaynağı zinadır. Hatta bugün insan sağlığını tehdit eden aids hastalığı da çoğunlukla cinsel ilişki ile bulaşmaktadır.
Zinanın çoğaldığı toplumlarda ölüm olaylarının artacağını haber veren Peygamberimiz bu noktaya dikkatimizi çekmiştir.
Aile için en büyük tehlike hiç şüphe yok ki zinadır. Çünkü zina ailenin kurulmasını engeller. Kurulmuş olan aileyi ise yıkar perişan eder. Aile ise toplumun çekirdeğini oluşturur. Çocuk ailede büyür. Ahlâk ve terbiyesini aileden alır. Ailenin tehlikeye girmesi, toplumun tehlikeye girmesi demektir. Bunun içindir ki dinimiz zinayı yasaklamıştır. Kur'an-ı Kerim'de şöyle buyurulmuştur:
"Zinaya yaklaşmayın. Çünkü o, şüphesiz bir hayasızlıktır, kötü bir yoldur." (İsra, 32)
Peygamberimiz de şöyle buyurmuştur:
"Allah'a ortak koşmamak, hırsızlık yapmamak, zina etmemek, çocukları öldürmemek, kendiliğinizden uyduracağınız hiç bir yalanla bühtan ve iftirada bulunmamak, doğru işde isyan etmemek üzere bana biat edeniz." (Buhari, İman,11; Müslim, İman, 24)
"Zina eden, zina ettiği vakit mü'min olduğu halde zina etmez. Hırsızlık yapan hırsızlık yaptığında mü'min olduğu halde hırsızlık yapmaz. İçki içen içki içtiği vakit mü'min olduğu halde içki içmez." (Buhari, Eşribe, 1)
SAVAŞTAN KAÇMAK
Dinimizin bize yüklediği bir takım görevler vardır. Vatanı korumak ve gerektiğinde bu uğurda savaşarak ölmek, bu görevlerden birisi ve önemlisidir. Çünkü din, namus ve bağımsızlık gibi kutsal değerler, ancak vatan sayesinde korunabilir.
Bunun içindir ki inanan insanlar olarak vatanımız için katlanamayacağımız hiç bir fedakârlık yoktur.
Vatan savunması için askerlik yapmak, millî olduğu kadar da dinî bir görevdir. Çünkü vatan savunması aynı zamanda dinin savunması demektir.
"Dinimiz askerliğe büyük önem vermiştir." Sınırda bir tam gün nöbet beklemenin bir ay gündüz nafile oruç tutup gece ibadet etmekten daha çok sevap olduğunu Peygamberimiz müjdelemiştir. (Müslim, İmare, 50)
Askerlik, gerektiğinde savaş için bir hazırlıktır. Vatan için savaşmak ise Allah'ın emridir. Peygamberimize hangi davranışın daha üstün olduğunu soran kimseye: "Allah'a inanmak ve O'nun yolunda savaşmaktır." (Buhari, İman, 18; Müslim, İman, 36) buyurmuştur.
Vatan için savaşırken ölenlere şehit denir. Şehitlik ise bir müslümanın dünya'da erişebileceği en yüksek mertebedir.
"Peygamberimiz, öldükten sonra cennete giren hiç bir kimse, bütün dünya kendisine verilecek olsa dahi tekrar dünyaya dönmeyi istemeyecektir. Yalnız şehitler, şehitliğin üstünlüğünü gördüklerinden dünyaya dönüp de tekrar on defa şehit olmayı arzu edeceklerini, haber vermişlerdir." (Buhari, Cihad, 21)
Düşmanla savaşmak ve şehit olmak, ne kadar üstün mükâfata erişmeye vesile ise, savaştan kaçmak da o kadar büyük suç ve günah sayılmıştır.
Kur'an-ı Kerim'de şöyle buyurulmuştur:
"Ey mü'minler, (savaşta) toplu halde kâfirlerle karşılaştığınız zaman, onlara arkanızı dönmeyin (korkup kaçmayın). Tekrar savaşmak için bir tarafa çekilme ve diğer bölüğe ulaşıp mevzi tutma durumu dışında kim öyle bir günde onlara arka çevirirse (korkup kaçarsa) Muhakkak ki o, Allah'ın azabı ile döner, yeri de cehennemdir. O ne kötü varılacak yerdir." (Enfal, 15-16)
İslâm tarihinde konu ile ilgili bir olay var, Tebûk seferine katılmayan üç kişi ile ilgili bu olay gerçekten savaştan kaçmanın Allah ve Peygamberi tarafından en ağır şiddet ve nefretle karşılandığını görüyoruz.
Tebûk seferine mazeretleri olmadığı halde katılmayan Ka'b b. Mâlik, Murare b. er-Rebî el-Amrî ve Hilâl b. Ümeyye el-Vakıfî Peygamberimiz tarafından çok ağır bir şekilde cezalandırılmışlardır. Peygamberimiz bunları topluluktan ayırmış, müslümanların bunlarla konuşmasını yasaklamıştır. Bunlar çarşı pazarda dolaşırken karşılaştıktan hiç kimse bunlara selâm vermez, konuşmaz, yüzlerini dönerdi, içinde yaşadıkları toplumun kendilerine karşı olan bu tavrından son derece etkilenen bu kimseler çok daralmış ve bunalmışlardı. Allah'a yalvarıyor bu suçlarının bağışlanmasını diliyorlardı.
Nihayet elli gün sonra Allah Teâlâ, tevbelerini kabul buyurmuş ve kendilerini bağışlamıştı. Konu ile ilgili şu âyet inmişti:
"Ve (savaştan) geri bırakılan üç kişinin de tevbelerini kabul etti. Yeryüzü, genişliğine rağmen onlara dar gelmiş vicdanları kendilerini sıktıkça sıkmıştı. Nihayet Allah'tan yine Allah'a sığınmaktan başka çare olmadığını anlamışlardı. Sonra (eski hallerine) dönmeleri için Allah onların tevbesini kabul etti. Çünkü Allah tevbeyi çok kabul eden, pek esirgeyendi." (Tevbe, 118)
Bu olaya şahit olanlar bundan büyük ders almışlar, bundan sonraki seferlerden mazeretsiz geri kalan olmamıştır.
SİHİR YAPMAK
Büyük günahlardan birisi de sihir yapmaktır.
Sihir, sebebi gizli olan şeye denir ki gözbağcılık ve hilekârlık şeklinde cereyan eder.
Biz buna "Büyü" ve "Efsun" diyoruz.
Çok eskidenberi sihir hemen her toplulukta yapılagelmiştir.
Sihrin değişik yollan ve pek çok çeşitleri vardır.
Sihir daha çok ruhlar üzerinde etkili olur. Düşünceleri karıştırır, gönülleri çeler, ahlâkı perişan eder. Karı ile kocanın arasını ayırır, aile yuvasını yıkar. İnsanları birbirine düşürür, toplumun huzurunu bozar.
İşte bu sebeple dinimiz sihri yasaklamış, sihir ile meşgul olanların kötü ruhlu insanlar olduklarını, dünyada da ahirette de perişan olacaklarını bildirmiştir.
Kur'an-ı Kerim'de şöyle buyurulmuştur: "Büyücü nereye varırsa iflah olmaz." (Tâhâ, 69)
Sihirbazın sihir yapması günah olduğu gibi bir kimsenin sihir yaptırması da günahtır.
Peygamberimiz buyuruyor:
"Kuş uçuran ve kendisi için kuş uçurulan, fala bakan veya baktıran, sihir yapan veya yaptıran bizden değildir. Kim bir falcıya gider de onun söylediğine inanırsa o kimse Muhammed (s.a.v) indirilen (Kur'an-ı Kerim)'i inkâr etmiş olur." (et-Terğib ve't-Terhib, c.4, s.33, Beyrut 1938)
YETİM MALI YEMEK
İnsanlar, zenginlik ve fakirlik yönünden eşit değildir. Bir kısmının malî durumu iyi iken bir kısmı da fakirdir. Anne ve babası ile aile yuvasında huzur içinde büyüyen çocuklar olduğu gibi, öksüz kalmış ve yuvası dağılmış ve yıkılmış çocuklar da vardır. Sonuç olarak insanların sosyal durumları aynı değildir.
Bunun için dinimiz, durumu her yönü ile iyi olanların yoksulları ve öksüzleri görüp gözetmelerini öğütlemiştir.
Kendi çocuklarımız gibi öksüzler de bize Allah'ın emanetidir. Çocuklarımızla ilgilendiğimiz gibi onlarla da ilgilenmemiz lazımdır. Çünkü onların anası da babası da biziz. Onların, kendi çocuklarımız gibi eğitilip yetiştirilmesi ve toplum için yararlı birer insan haline getirilmesi bizim görevimizdir.
Öksüzlerin kendileri gibi mallarını da korumak görevimizdir. Yetimlerin mallarını kendi mallarına katarak yiyenler büyük vebal altında kalır, büyük günah işlemiş olurlar.
Kur'an-ı Kerim'de şöyle buyurulmuştur:
"Haksızlıkla yetimlerin mallarını yiyenler, şüphesiz karınlarına ancak ateş tıkınmış olurlar; zaten alevlenmiş ateşe gireceklerdir." (Nisa, 10)
ANNE BABAYA ASİ OLMAK
Müslümanın iki önemli görevi vardır.
Birisi, yalnız Allah'a ibadet etmek, diğeri de Allah'ın yaratıklarına şefkat ve merhamet göstermektir.
Allah'ın yaratıklarından insana en yakın olan anne ve babadır. Çünkü onlar, insanın dünyaya gelmesine sebeptir. Sadece dünyaya gelmesine sebep değil, aynı zamanda onu büyüten, yetiştiren, terbiye eden ve eğiten insanlardır. Bu hizmetleri için bir karşılık beklemedikleri gibi bir ağırlık da duymamışlar, bu hizmetleri seve seve yapmışlardır. Kendileri yememiş çocuklarına yedirmişler, giymemiş çocuklarına giydirmişlerdir. Çocuklarının rahatı için hiç bir fedakârlığı esirgememişlerdir.
İşte bunun içindir ki dinimiz anne ve babaya karşı saygısızlığı yasaklamış ve bunu büyük günahlardan saymıştır.
Peygamberimiz şöyle buyurmuştur:
"Büyük günahlar; Allah'a ortak koşmak, anne ve babaya karşı gelmek, adam öldürmek ve yalan yere yemin etmektir." (Buhari, Eyman, 16)
"Üç şey vardır ki, bunlar ile yapılan amelin faydası olmaz: Allah'a ortak koşmak, anne ve babaya asi olmak ve savaştan kaçmaktır." (et-Terğib ve't-Terhib, c.3, s.328, Beyrut, 1938 (Hadisi, Taberani, rivayet etmiştir.)
"Allah'ın rızası, anne ve babanın rızasındadır. Allah'ın gazabı, anne ve babanın gazabındadır." (Tirmizi, Birr, 3)
Anne ve babaya özellikle yaşlandıklarında, yapılacak hizmet, kişinin Cennet'e girmeyi haketmesine, aksi ise cenneti kaybetmesine ve cehenneme gitmesine sebeptir. Nitekim Peygamberimiz:
"Burnu sürtülsün (yani zillete uğrasın), yine burnu sürtülsün, yine burnu sürtülsün," buyurdu. Kendisine soruldu:
-Kimin ey Allah'ın Resulü? Peygamberimiz:
"Anne, babasından birinin veya ikisinin ihtiyarlıklarına yetişip de sonra cennete giremeyenin (yani onların rızasını alamayanın)," buyurdu.(Müslim, Birr, 3)
Anne ve babaya lâyık oldukları hizmet ve saygı gösterilmeli, onları üzecek her türlü davranıştan uzak durulmalıdır. Çünkü onlar bizim velînimetimizdir.
Hiç bir mazeret, onlara karşı saygıda kusur etmemizi haklı çıkarmaz.
YALAN VE YALAN ŞAHİTLİĞİ
Doğruluk, insanın en güzel sıfatlarındandır. Çünkü sözü ve üzü doğru olan kimseyi Allah Teâlâ sever.
Doğruluk, Peygamberlerde bulunması gerekli sıfatlardan birisidir.
Allah Teâlâ Kur'an-ı Kerim'de Peygamberlerini, bu sıfata sahip olmaları ile övmüştür.
Doğruluk, ahlâkın temeli ve bütün faziletlerin başıdır.
Doğruluk ne kadar övülmeye değer bir fazilet ise, bunun karşıtı olan yalancılık da o kadar yerilen kötü bir huydur.
Bu sebeblerdir ki, dinimiz yalan konuşmayı yasaklamış, onu büyük günahlardan saymıştır.
Yalan, insan için en kötü sıfat olan münafıklık alametidir. Yalan konuşan kimse ibadetlerini yapsa da yine münafıklık belirtisinden kurtulmuş olmaz.
Peygamberimiz şöyle buyurmuştur:
"Münafıkın belirtisi üçtür: Konuştuğu zaman yalan söyler, söz verdiği zaman sözünde durmaz, kendisine bir şey emanet edildiği zaman hıyanet eder (onu korumaz)." (Buhari, İman, 24; Müslim, İman, 25)
Yalanın her çeşidi günahtır. Ancak öyle yalanlar vardır ki, onlarla haklı olan haksız çıkarılır ve gerçekler örtbas edilir. İşte yalan şahitliği bu tür yalanlardan biridir.
Hatır için, yahut -Allah korusun- çıkar için mahkemede yalan şahitliği yapmak büyük bir günahtır. Çünkü yalancı şahit adaleti gölgeler, hakkın kaybolmasına ve günahsız insanların eziyet görmelerine, mağdur olmalarına sebep olur. Böylece yalancı şahit, başkasının dünyasını yapacağım, gönlünü hoş edeceğim diye kendi gönlünü karartır ve ahiretini yıkar. Allah'ın gazabını ve azabını hakeder. Aleyhlerine şahitlik ettiği kimselerin de nefretini kazanır.
Şahitlik ettiğimiz davalı ve davacılar arasında yakınlarımız ve sevdiklerimiz de olsa yine şahitliği Allah için yapmak ve doğruyu söylemeliyiz.
Allah Teâlâ Kur'an-ı Kerim'de söyle buyuruyor:
"Ey mü'minler, adaleti titizlikle ayakta tutan; kendiniz, anne-babanız ve akrabalarınız aleyhinde de olsa Allah için şahitlik eden kimseler olunuz. (Haklarında şahitlik ettikleriniz) zengin olsunlar, fakir olsunlar Allah onlara (sizden) daha yakındır. Hislerinize uyup adeletten sapmayın, (şahitliği) eğer, büker, yahut şahitlik etmekten kaçınırsanız (biliniz ki) Allah yaptıklarınızdan haberdardır." (Nisa, 135)
Peygamberimiz arkadaşlarına:
-Büyük günahların en büyüğünü size bildireyim mi?
buyurdu. Onlar:
-Evet, bildir, ey Allah'ın Peygamberi, dediler. Peygamberimiz:
-Allah'a ortak koşmak, anne ve babaya âsî olmak, buyurdu, sonra dayanmakta olduğu yerden doğrulup oturdu ve:
-İyi dinleyin, bir de yalan şahitliği, dedi ve bu sözü durmadan tekrar etmeye başladı. Arkadaşları, "Keşke sükut buyursalar" dediler. (Buhari, Şehadet, 10; Müslim, İman, 38)
Yalan şahitliği yapan kimse üç çeşit günah işlemiş oluyor. Birincisi, yalan konuşuyor, ikincisi, haksız olan kimseye yardım ediyor. Üçüncüsü de haklının mağdur olmasına sebep oluyor.
GIYBET(ÇEKİŞTİRME)
Gıybet, bir kimsenin müslüman kardeşini arkadan çekiştirmesidir, onda var olan bir eksikliği söyleyip onu ayıplamasıdır.
Peygamberimiz bir gün arkadaşlarına:
-Gıybet nedir, bilir misiniz? diye sordu. Onlar:
-Allah ve peygamberi daha iyi bilir, dediler. Peygamberimiz:
-Kardeşini gıyabında (arkasında) onun hoşlanmadığı bir şey ile anmandır, buyurdu. Dinleyenler:
-Dediğim kardeşimde varsa ne buyurursunuz? diye sordular. Peygamberimiz:
"Eğer dediğin ayıp kardeşinde varsa o zaman gıybet olur. Yoksa ona bühtan ve iftira etmiş olursun" buyurdu.
(Müslim, Birr, 20; Ebû Davud, Edep, 40)
Demek ki gıybet, bir insanın arkasından onun hoşlanmayacağı şeyleri söylemektir. Bunlar, onun fiziğiyle, soyu ile, ahlakıyla, kılık ve kıyafetiyle ve dini ile ilgili olabilir. Boyu kısadır, ailesi iyi değildir, gösterişe meraklıdır, yalancıdır, cimridir, güvenilmez gibi.
Bu ve benzeri kusurları din kardeşinin arkasından söylemek gıybettir ve iğrenç bir günahtır.
Kur'an-ı Kerim'de şöyle buyurulmuştur:
"Biriniz diğerini gıybet etmesin, sizden biri ölü kardeşinin etini yemek ister mi? Elbette bundan tiksindiniz. O halde Allah'tan korkunuz. Allah tevbeleri kabul eder. Çok esirger." (Hucurat, 12)
İnsan başkasının gıybetini niçin yapar? Büyük âlim İmam Gazâli, "gıybetin belli başlı sebeblerinden birinin kin olduğunu söylüyor. Bir kimse başkasına duyduğu kin sebebiyle onu çekiştirmekten ve aleyhinde konuşmaktan zevk alır" diyor. Halbuki mümin kin tutmaz.
Gıybetin bir başka sebebi de çekememezliktir. Genelde insan kendisinden üstün olan, toplum içerisinde saygınlığı bulunan ve bilgili olan kimseyi bu ve benzeri üstünlüklerinden dolayı çekemez ve onda gördüğü bazı kusurları söyleyerek onu ayıblamaya çalışır.
Şu örnek gıybeti çok güzel anlatıyor. Hz. Aişe validemiz diyor ki, ben bir gün Peygamberimize:
-Ey Allah'ın elçisi, Safiyye'nin -ki bu da Peygamberimizin eşi idi- kısa boylu olduğunu kasdederek, şöyle böyle oluşu sana yeter, demiştim de. Peygamberimiz:
-Aişe, öyle bir söz söyledin ki, eğer o söz denizin suyu ile karışsa, her halde onu bozardı, buyurdu.(Ebû Davud, Edep, 38)
Peygamberimiz, müslüman kardeşini arkasından çekiştirenlerin kıyamet gününde korkunç bir şekilde azap edileceklerini bildirmiş söyle buyurmuştur:
"Ben miraç ettirildiğim gece, bir topluluğun yanından geçtim. Bunlar bakırdan tırnaklarıyla yüzlerini ve göğüslerini tırmalıyorlardı. Ben:
-Ey Cebrail, bunlar kimlerdir? diye sordum. Cebrail aleyhi'sselâm:
-Bunlar, insanların etlerini yiyen -gıybet eden- ler, onların iffet ve şereflerine dokunanlardır, dedi." (Ebu Davud, Edep, 40)
Gıybet etmek günah olduğu gibi yapılan gıybeti dinlemek de günahtır. Müslüman kardeşi bir yerde çekiştirilirken, onun iffet ve namusuna dil uzatılırken, bunu duyan kimseye düşen, ona mani olmaktır. Çünkü bir müslümanın kanı ve malı gibi ırz ve namusu da dokunulmazdır.
Peygamberimiz buyuruyor:
"Bir kimse, kardeşinin ırz ve şerefini çekiştirene karşı onu savunursa Allah Teâlâ kıyamet günü o kimseyi cehennemden uzaklaştırır." (Tirmizi, Birr, 20)
Müslüman kardeşini arkadan çekiştirerek günaha giren kimse bu günahtan kurtulmak için tevbe etmesi yeterli olmaz. Hem tevbe edecek hem de gıybet ettiği kardeşinden helâllik dileyecektir. Ancak o zaman bu günahtan kurtulmuş olur.
KOĞUCULUK
Dinimizin yasakladığı ve büyük günahlardan saydığı çirkin davranışlardan birisi de koğuculuktur.
Koğuculuk, ara bozmak için birinden laf alıp diğerine götürmektir. Bu kötü huy mü'mine yakışmaz. Bu davranış insanları birbirine düşürür, kardeşi kardeşe düşman eder. Aileyi parçalar ve büyük fitnelere sebep olur.
İbn Abbas (r.a.) diyor ki, Peygamberimiz iki mezarın yanından geçerken:
- Bu mezarlarda yatanlar azap görüyorlar. Hem de (kendilerince) azap görmeleri büyük bir şey için değildir,
buyurdu ve sözüne devam ederek:
-Evet (onlar her ne kadar bunu basit görüyorlarsa da) günahları büyüktür. Biri idrardan sakınmaz, iyice temizlenmezdi. Diğeri de koğuculuk yapardı, buyurdu. (Buhari, Cenaiz, 89; Müslim, Tahare, 111)
Yine Peygamberimiz buyurur:
"Ara bozmak için laf götürüp getiren kimse cennet'e giremez." (Buhari, Edep, 50; Müslim, İman, 45)
"Şüphesiz insanların en kötü olanları da iki yüzlü kimselerdir ki, birine bir yüzle diğerine başka bir yüzle gelirler." (Buhari, Cenaiz, 82; Edeb, 49)
Kur'an-ı Kerim, ayıp araştıran ve koğuculuk yapan kimselere itibar edilmemesini ve yaptıklarının hoş karşılanmamasını öğütlemektedir. Şöyle buyuruluyor:
"Ayıp araştıran, koğucukla söz gezdiren kimseye sakın ilgi duyma." (Kalem, 11)
Peygamberimiz âyet-i kerimedeki uyarıya aynen uyardı. Arkadaşlarından hiçbiri hakkında kendisine söz getirilmesini hoş karşılamaz ve:
"Arkadaşlarımdan hiçbiri diğeri hakkında hoşlanmayacağım bir şeyi bana ulaştırmasın. Çünkü ben, hepinize salim bir kalb ile -sevgi dolu gönül ile- çıkmayı isterim." (Ebû Davud, Edep, 33) buyurur ve arkadaşlarının böyle çirkin bir davranış içine girmelerine izin vermezdi.
Koğuculuk yapmak günah olduğu gibi insanların güvensizliğini kazanmaya da sebebtir.
SU-İ ZAN
Büyük günahlardan birisi de sû-i zan'dır ki, bu da başkasını kötü sanmaktır.
Zan, kesin bilgiye dayanmaz. Kesin bilgi olmadan bir kimse hakkında hüküm vermek, söz söylemek yanlış olur. Kur'an-ı Kerim'de:
"İyice bilmediğin bir şeyin ardına düşme." (İsra, 36)
İyice bilmediğimiz ve görmediğimiz şeyler hakkında konuşmamamız emrediliyor. Çünkü insanın duyduğu şeylerin çoğu yalan, bir kısmı da kin ve garazın ürünü olabilir. Bunu kesin bir bilgi gibi yaymak pişmanlık getirir. Bunun için Peygamberimiz: "Her işittiğini söylemek insana yalan olarak yeter." (Müslim, İman, 3)
Her duyduğumuz, gerçek değildir. Gerçek olduğunu farzetsek bile onu başkalarına söylememiz gerekmez. Hele gerçek değilse o takdirde araştırma yapmadan, doğruluğu kesin olarak anlaşılmadan onu nakledecek olursak sorumlu oluruz.
Bazı kimselerin söz ve davranışlarına bakarak onlar hakkında tahminle hüküm yürütmek hatadır, günahtır.
Kur'an-ı Kerim'de şöyle buyurulmustur:
"Ey mü'minler, zannın çoğundan sakının, zira zannın bazısı vardır ki, günahtır." (Hucurat, 12)
Peygamberimiz de şöyle buyuruyor:
"Kötü zanda bulunmaktan sakının. Çünkü zan, sözlerin en yalanıdır." (Buhari, Edeb, 58; Müslim, Birr, 9)
Görülüyor ki, kötü zanda bulunmak ve başkalarının gizli kusur ve ayıplarını araştırmak günahtır.
Tabii zannın hepsi günah değildir. Çünkü âyet-i kerime'de bazı zannın günah olduğu bildirilmektedir. O halde günah olmayan zan da vardır. Hüsn-ü zan -iyi sanmak- günah olmayan zandandır. Hatta hüsn-ü zanda bulunmak tavsiye edilmektedir. Nitekim Peygamberimiz:
"Sizden biriniz sakın Allah'a hüsn-ü zan etmeden ölmesin." (Müslim, Cennet, 19) buyurulmuştur.
İyi sandığımız kimse, zannettiğimiz gibi değil ise bizim için bunda bir sorumluluk yoktur. Çünkü biz kesin bir bilgiye sahip olmadığımız kimseler hakkında ancak iyi zanda bulunabiliriz. Şayet kötü zanda bulunduğumuz kimse, bizim zannettiğimiz gibi değil de iyi bir kimse ise, o takdirde biz Allah'ın emrine aykırı hareket etmiş olmakla günah işlemiş oluruz.
ALAY ETMEK
Müslüman, müslümanın kardeşidir. Ona haksızlık etmez. Onun malına ve ırzına tecavüz etmez. Onu aldatmaz. Onunla alay etmez. Onu kıracak söz ve davranışlardan uzak durur. Kendisine yapılmasını istemediği bir işi ona da yapmaz. Onu sever, malını, şerefini ve namusunu korur.
Müslüman kardeşi ile alay etmek, onu incitecek söz söylemek ve kötü ad takmak büyük günahlardandır.
Kur'an-ı Kerim'de şöyle buyuruluyor:
"Ey iman edenler, bir topluluk bir başka topluluğu alaya almasın. Belki de onlar kendilerinden daha iyidir. Kadınlar da kadınları alaya almasınlar. Belki onlar kendilerinden daha iyidirler. Kendi kendinizi ayıplamayın. Birbirinizi kötü lâkaplarla çağırmayın. İmandan sonra fasıklık ne kötü bir isimdir. Kim de tevbe etmezse, böylesi kimseler zalimlerdir." (Hucurat, 11)
Peygamberimiz de:
"Birbirinize haset etmeyiniz. Alış-verişte birbirinizi aldatmayınız. Birbirinize dargın durmayınız ve birbirinizden yüz çevirmeyiniz. Birbirinizin bitmek üzere olan pazarlığını bozmayınız. Allah'ın kulları kardeş olunuz.
Müslüman, müslümanın kardeşidir; ona zulmetmez, onu yardımsız bırakmaz, ona hor bakmaz" buyurmuş, sonra da üç defa göğsüne işaret ederek:
"Takva işte buradadır. Bir kimsenin kötü olabilmesi için müslüman kardeşini hor görmesi yeter. Müslümanın müslümana kanı, malı, ırzı haramdır." (Müslim, Birr, 10) buyurmuş ve müslümanı hor görmenin ne kadar kötü bir davranış olduğunu bildirmiştir.
Bir insan, kendisi gibi insan olan bir başkası ile niçin alay eder? Ona değer vermediği, akıl ve zekâsını beğenmediği ve doğuştan onda var olan bir eksikliği için alay eder. Bu ise doğru değildir. Bu ölçü olmaz. Bunu ölçü olarak kullanmak yanlıştır. Çünkü insan Allah'ın en üstün yaratığıdır. Saygınlığı vardır. Allah'ın itibar ettiği insanı hakir görmek büyük hatadır. Kaldı ki, bilmiyoruz, belki de alay edilen kimse Allah katında alay edenden daha değerlidir.
Allah Teâlâ, gerek el ile gerek dil ile şunu bunu itip kakmayı, kırıp incitmeyi âdet edinmiş kimselerle ilgili olarak şöyle buyuruyor:
"Arkadan çekiştirmeyi, yüze karşı eğlenmeyi ve başkalarını ayıplamayı ve servet biriktirip onu saymayı âdet edinenlere yazıklar olsun. O, malının kendisini ebedi kılacağını mı zanneder? Hayır, andolsun o Hutame'ye atılır. Hutame'nin ne olduğu sana söylendi mi? Allah'ın tutuşturulmuş, yandıkça tırmanıp kalblerin tâ üstüne çıkan ateştir. Onlar bu ateşin içinde sütunlara bağlanmışlar ve o vaziyette kapılar üzerine kapatılmıştır." (Hümeze Suresi)
İşte başkası ile alay etmek, onu incitecek söz ve davranışta bulunmak yasaktır, günahtır. Müslüman değil bir insana, diğer canlılara bile eziyet etmeyecektir. Çünkü dinimiz başta insan olmak üzere bütün canlılara eziyet etmeyi yasaklamıştır.
HİLE YAPMAK
İslâmiyet, doğruluğa büyük önem verir. Her iş ve sözde doğru olmayı ahlâkın temeli ve bütün faziletlerin başı sayar.
Dinimiz yalan konuşmayı haram kıldığı gibi, iş ve ticarette hile yapmayı, müslümanı aldatmayı da haram kılmış ve bunu büyük günahlardan saymıştır.
Bir insanın müslüman kardeşini, onun saflığından yararlanarak aldatması, gerçekten çok kötü bir huy, çirkin bir davranıştır.
Peygamberimiz bir defasında pazar yerinde bir tahıl yığınının yanından geçerken, elini bu yığının içine soktu ve parmakları ıslandı. Bunun üzerine tahıl sahibine:
-Bu nedir? diye sordu. Adam:
-Yağmurda ıslandı, ey Allah'ın Peygamberi, diye cevap verdi. Peygamberimiz:
-Islak kısmını üste koysan da insanlar görse olmaz mı? Bize hile yapan, bizi aldatan bizden değildir" buyurdu. (Müslim, İman, 43)
Başkasına ait olan bir malı çalmak, hile yapmak nasıl haramsa, ticaret ve alış verişte eksik ölçmek ve yanlış tartmak da aynı şekilde haram ve günahtır.
Allah Teâlâ Kur'an-ı Kerim'de şöyle buyuruyor:
"İnsanlardan alırken ölçüp tarttıklarında tam, onlara vermek için ölçüp düşünmezler mi ki, kendileri büyük bir günde hesap vermek için diriltilecekler. Öyle bir gün ki, insanlar O günde âlemlerin Rabbinin huzurunda divan duracaklar." (Mutaffifîn, 1-6)
Bir gün İbn Ömer (r.a.) bu âyetleri okuyordu. "O gün insanlar, âlemlerin rabbi olan Allah'ın huzurunda divan duracaklar." âyetine gelince, kendini tutamayıp ağlamaya başlamıştır. Çünkü o gün öyle bir gündür ki, her hak sahibine hakkı verilecek ve hiç kimseye haksızlık yapılmayacaktır. Buna inanan kimse, başkasını aldatmaz. Kimseye hile ve haksızlık yapmaz.
KİBİR(BÜYÜKLÜK TASLAMA)
Büyük günahlardan birisi de kibirdir. Kişinin kendini beğenmesi ve başkalarına karşı böbürlenmesidir.
Bu kötü huy, insanların birbirin sevmesine ve birbiriyle kaynaşmalarına engeldir. Kendini beğenen kimseyi Allah sevmediği gibi insanlar da sevmezler. Bunun içindir ki, Kur'an-ı Kerim'de alçak gönüllülük övülmüş, kibir yani kendini beğenme ve böbürlenme yerilmiştir.
Allah Teâlâ şöyle buyuruyor:
"Kibirlenip insanlardan yüzünü çevirme. Yeryüzünde çalımla yürüme. Çünkü Allah kurulup övünenlerin hiçbirini sevmez." (Lokman, 18)
"O ahiret yurdunu yeryüzünde kendilerini büyük görmek ve fesat çıkarmak istemeyenlere tahsis ederiz. Son kazanç müttakilerindir." (Kasas, 83)
"Allah büyüklük taslayanları sevmez." (Nahl, 23)
Peygamberimiz de şöyle buyurmuşlardır:
"Cehennemlikleri size haber vereyim mi? Onlar katı yürekli, malını hayırdan esirgeyen kibirli kimselerdir.(Buhari, Kalem Suresi Tefsiri,; Müslim, Kitabu'l-Cenne, 13.)
"Çalım satarak elbisesini sürükleyen kimseye, Allah Teâlâ kıyamet gününde rahmet nazariyle bakmaz." (Müslim, Libas, 9)
Peygamberimiz:
"Kalbinde zerre kadar kibir bulunan kimse Cennet'e giremez" buyurdu. Ashabtan (Mali b. Minare):
"Ey Allah'ın Resulü, insan elbisesinin ve ayakkabısının güzel olmasını sever" dedi. Peygamberimiz:
"Allah güzeldir, güzelliği sever. Kibir ise hakkı kabul etmemek ve insanları hor görmektir." buyurarak (Müslim, İman, 39) temiz giyinmenin, üst baş, kılık ve kıyafet düzgünlüğüne özen göstermenin kibirle bir ilgisi bulunmadığını bildirmiştir.
Büyüklük Allah'a mahsustur. Kula yaraşan tevazu, alçak gönüllülüktür. Allah'a has bir sıfata kulun talip olması doğru değildir. Nitekim Peygamberimiz,
"Yücelik ve ululuğun Allah'ın şanına lâyık sıfatlar olduğunu, bu sıfatlardan bir tanesinde Allah'a ortak olmak isteyenleri Allah'ın azab edeceğini" (Müslim, Birr, 38) bildirmiştir.
Müslümana yaraşan alçak gönüllü olmak ve böylece hem Allah'ın hem de insanların sevgisini kazanmaktır.
FARZ OLAN İBADETLERİ TERKETMEK
İnsanı yaratan ve ona sayısız nimetler veren Allah Teâlâ'nın kullan üzerinde bir hakkı vardır. Bu, ibadettir. Mü'minler Allah'ın bu hakkına riâyet ettikleri yani ibadet görevlerini yerine getirdikleri takdirde Allah katında değer kazanırlar, ibadet görevlerini yerine getirmeyenler ise bundan mahrum olurlar.
Allah Teâlâ şöyle buyuruyor:
"Ey Muhammed, de ki, ibadetiniz olmasa Rabbım size ne diye değer versin." (Furkan, 77)
Elbette ibadet, insana Allah katında değer kazandırır. Çünkü yaratılışımızın gayesi, Allah'ı tanımak ve O'na ibadet etmektir. Bu konuda Kur'an-ı Kerim'de söyle buyurulmuştur:
"Ben cinleri ve insanları bana ibadet etsinler diye yarattım." (Zariyat, 56)
Farz Olan İbadetler Şunlardır
1- Kelime-i Şehadet: Allah'tan başka ilah olmadığına, Hz. Muhammed'in Allah'ın Peygamberi olduğuna şahitlik etmek. Yani bu anlamdaki "Eşhedü en la ilâhe illallah ve eşhedü enne Muhammeden abdühû ve Resülûh" kelime-i şehadeti dil ile söylemek.
2- Namaz Kılmak: Erginlik çağına gelen ve akıllı olan her müslümanın günde beş vakit namaz kılmasıdır.
3- Zekât Vermek: Zengin olan müslümanların mal ve paralarının belirli miktarını yoksullara vermeleridir.
4- Hacca Gitmek: Gücü yetenlerin ömürlerinde bir defa hac görevini yerine getirmeleridir.
5- Ramazan Orucunu Tutmak: Erginlik çağına gelen ve akıllı olan müslümanların her yıl Ramazan ayını oruç tutmalarıdır.
İşte İslâm'ın farz kıldığı ibadetler bunlardır.
Bu ibadetleri, şartlarını taşıyan her müslümanın yerine getirmesi farzdır, gereklidir.
Şartlarını taşıdığı halde bu ibadetleri yapmamak büyük günahlardandır.
Örnek olarak namazı ele alalım. Erginlik çağına gelmiş aklı başında olan kadın ve erkek günde beş vakit namaz kılmakla yükümlüdür. Bu yükümlülüğünü dikkate almayıp namazı kılmayan kimse büyük günah işlemiş olur.
Kur'an-ı Kerim'de şöyle buyuruluyor:
"Onların peşinden öyle bir nesil geldi ki, bunlar namazı bıraktılar; nefislerinin arzularına uydular. Bu yüzden ilerde azgınlıklarının cezasını çekeceklerdir." (Meryem, 59)
Diğer ibadetler de namaz gibidir. Terkedilmeleri büyük günahtır.
TEVBE ETMEK
İnsan olarak herkes günah işleyebilir. Peygamberler hariç, hiç kimse masum değil, yani günah işlemekten korunmuş değildir.
Peygamberimiz buyuruyor:
"İnsanoğlunun hepsi günah işler. Günah işleyenlerin en hayırlısı ise (işledikleri günaha pişman olup) tevbe edenlerdir." (İbn Mace, Zühd, 30)
Görülüyor ki, Peygamberimiz, insanın hatasız olmayacağını bildiriyor, insan, bilerek olsun yanılarak olsun günah işleyebilir. Bu konuda ne kadar titiz davranırsa davransın hiç hatasız ve günahsız olamaz. Ancak insanlar birbirlerine nisbetle çok günahkâr, az günahkâr olabilirler.
Ne olursa olsun insan hiçbir vakit ümitsizliğe düşmemeli, yaptığı hatalardan pişmanlık duyarak Allah'a yönelmeli, O'ndan af ve bağış dilemelidir. Çünkü Allah Teâlâ sonsuz merhamet sahibidir, içtenlikle kendisine tevbe edenlerin tevbelerini kabul eder.
Allah Teâlâ şöyle buyuruyor:
"Allah, kullarından tevbeyi kabul eden, kötülükleri bağışlayan ve yaptıklarınızı bilendir." (Şûra, 25)
"Onlar bir kötülük yaptıklarında ya da kendilerine zulmettiklerinde Allah'ı hatırlayıp günahlarından hemen tevbe istiğfar ederler. Zaten günahtan Allah'tan başka kim bağışlayabilir ki. Bir de onlar işledikleri kötülüklerde bile bile ısrar etmezler." (Âl-i İmran, 135)
Her ne suretle olursa olsun işlediğimiz günahlar için tevbe etmemizi Allah Teâlâ emrediyor.
Kur'an-ı Kerim'de şöyle buyuruluyor:
"Ey mü'minler, hepiniz Allah'a tevbe ediniz ki, felah bulaşınız." (Nûr, 8)
"Ey iman edenler, bir daha (günaha) dönmeyecek tevbe ile tevbe ediniz." (Tahrim, 8)
Peygamberimiz de bu konuda şöyle buyuruyor:
"Ey insanlar, Allah'a tevbe edin ve O'ndan mağfiret dileyin, ben günde yüz kere tevbe ediyorum." (Müslim, Zikr, 12)
Tevbenin sözlük anlamı, dönmektir. Dindeki anlamı ise işlenen günaha pişman olup, bir daha işlemeyeceğine dair Allah'a söz vermek ve O'ndan af dilemektir.
Tevbe, günahlardan aklanma yoludur. Kirlenen vücudumuz su ile temizlendiği gibi günahla kirlenen manevi bünyemiz de tevbe ile aklanır.
Allah Teâlâ, bir lütuf olarak, tevbe kapısını açık tutmuştur. Kul kendi iradesi ile Allah'a yöneldiği ve O'ndan af ve bağış dilediği zaman Cenab-ı Hak onun tevbesini kabul eder. Ancak kul yapacağı tevbeyi son nefesine kadar geciktirmemeli, hatanın hemen peşinden tevbe etmelidir.
Her ne kadar mü'minin son nefesindeki tevbesinin makbul olacağı umulur ise de bu kadar önemli bir işi geciktirmek doğru olmaz.
Allah Teâlâ buyuruyor:
"Allah'ın kabul edeceği tevbe, ancak bilmeden kötülük edip de sonra tezelden tevbe edenlerin tevbesidir; işte Allah, bunların tevbesini kabul eder. Allah, her şeyi bilendir, hikmet sahibidir. Yoksa kötülükleri yapıp yapıp da içlerinden birine ölüm gelince, "Ben şimdi tevbe ettim" diyen ve kâfir olarak ölenler için (kabul edilecek) tevbe yoktur. Onlar için acı bir azap hazırlanmıştır." (Nisa, 17-18)
Demek ki can boğaza gelmeden ve henüz yaşamaktan ümidini kesmeden önce küfürden tevbe kabul edilir. Fakat can çekişme durumunda yaşama ümidi kalmamış olan kimsenin küfürden tevbe ederek iman etmesi geçerli değildir.
Fakat günahkâr mü'minin son nefesdeki tevbesi bile makbuldür. Allah'tan ümid kesilmez.
İnsanın işlediği günahlar iki kısımdır.
Bir kısmı, içki içmek gibi kul hakkı ile ilgisi olmayıp, yalnız Allah'a karşı işlenmiş günahlardır.
Bu gibi günahlardan yapılacak tevbenin usûlüne uygun yapılmış tevbe olması için üç şartın yerine getirilmesi lazımdır.
Bunlar:
a) Günahı terketmek,
b) Yaptığına pişman olmak,
c) Bir daha yapmamaya karar vermek.
Günahı terketmeden yapılmış olan tevbe ile yine günaha pişman olmadan ve aynı günahı bir daha işlememeye karar vermeden yapılacak tevbe, usulüne uygun yapılmış tevbe sayılmaz. Bu, içki içmekte olan kimsenin, "Ben içkiye tevbe ettim" demesine benzer ki, böyle tevbe olmaz.
Diğer bir kısmı da, hırsızlık yapmak ve haksız yere adam öldürmek gibi insan hakkıyla ilgili olan günahlardır.
Bu gibi günahlardan tevbe etmenin, yukardaki şartlara ilaveten bir şartı daha vardır ki, o da, hak sahibine hakkını vermek yahut ondan helâllik almaktır.
İşte, işlenen günaha göre şartlarına uyarak yapılan tevbe makbul olur ve Allah Teâlâ, tevbe edeni bağışlar, emrine uyarak tevbe ettiği için de ondan razı olur.
Peygamberimiz buyuruyor:
"Kulunun tevbesinden dolayı Allah Teâlâ'nın sevinci, sizden birinizin ıssız çölde devesini kaybedip de tekrar bulduğundaki sevincinden daha fazladır." (Buhari, Daavat, 4; Müslim, Tevbe, 1)
http://islambilgileri60.blogcu.com/buyuk-gunahlar/4196049
( الكبر
– الحسد – الحرص )
بسم الله الرحمن الرحيم
1- معنى
الكبر وعقوبته :
دكتور / بدر عبد الحميد هميسه
Günah, dinde suç sayılan, Allah'ın emirlerine aykırı söz ve davranışlar demektir.
Allah'ın yasak ettiği bir şeyi -mesela hırsızlık yapmak günah olduğu gibi, emrettiği bir şeyi yapmamak da -mesela namaz kılmamakta- aynı şekilde günahtır.
Günahların hepsi eşit değildir. Bir yabancı kadının ırzına geçmek günah olduğu gibi sözle, elle sarkıntılık etmek de günahtır. Ama bunlar aynı seviyede değildir. Bunun için günahlar, büyük ve küçük olmak üzere iki kısma ayrılır.
İnanmış olan kimse, büyük olsun küçük olsun, o günahı kime karşı yaptığını düşünerek bütün günahlardan sakınmalıdır. Özellikle büyük günahlara yaklaşmamalıdır. Çünkü büyük günahların küçük günahlara nisbetle sorumluluğu daha ağırdır.
Büyük olsun küçük olsun, günah işleyen kimse dinden çıkmış olmaz, ancak günahkâr olur; mü'mindir, ama kusurlu mü'mindir. Bu konuda alimler arasında görüş ayrılığı yoktur.
Biz burada dinimizde büyük sayılan günahların önemli bir bölümüne işaret edeceğiz.
ŞİRK
Büyük günahların en büyüğü şirktir. Şirk, Allah'a ortak koşmak, Allah'tan başka ilâh olduğuna inanmak. Daha açık bir ifade ile Allah'ın ortağı olduğunu kabul etmektir, bu anlamdaki şirk, sadece büyük günah değil, aynı zamanda küfürdür. Yani Allah'ın ortağı olduğuna inanan kimse mü'min değildir. Peygamberimiz zamanındaki müşrikler, Allah'a inanıyorlardı. Ancak Allah'a ortak koştuktarı için mü'min sayılmıyorlardı.
Kur'an-ı Kerim'de şöyle buyurulmuştur:
"İlahınız bir tek ilahtır. O'ndan başka ilah yoktur. O rahmandır, rahimdir." (Bakara, 162)
"De ki O, Allah birdir. Allah sameddir. O doğurmamış ve doğurulmamıştır. Hiç bir şey O'na eş ya da denk değildir." (İhlas Suresi)
"Eğer yerde ve gökte Allah'tan başka tanrılar bulunsaydı yer ve gök kesinlikle bozulup gitmişti. Demek ki Arş'ın Rabbi olan Allah, onların yakıştırdıkları sıfatlardan münezzehtir." (Enbiya, 22)
Bu âyet, Allah'ın bir olduğunu, eşi ve denginin bulunmadığını gösteren inandırıcı ve ikna edici bir delildir. Evrende her şeyin yerli yerinde olması, bir bozukluğun ve düzensizliğin bulunmaması, onu yaratan ve yönetenin bir olduğunu ve ortağının bulunmadığını göstermektedir.
Allah'a ortak koşan kimse en büyük günahı işlemiştir. Bundan tevbe etmedikçe yani şirki terketmedikce Allah Teâlâ onu bağışlamaz. Nitekim Kur'an-ı Kerim'de şöyle buyurulmuştur:
"Allah kendisine ortak koşulmasını elbette bağışlamaz; bundan başkasını dilediği kimse için bağışlar. Allah'a ortak koşan kimse büyük günah ile iftirada bulunmuş olur." (Nisa, 48) Çünkü Alllah'ın ortağı yoktur.
İbadet yalnız Allah'a yapılan ve ancak O'nun hakkıdır. Çünkü insanı yaratan, yaşatan ve üstün yeteneklerle donatan O'dur.
Onun için de en üstün saygı demek olan ibadet de O'nun hakkıdır. Ondan başkasına ibadet yapılmaz. Bunun için O'na yapılan ibadete başkasını ortak etmek de şirktir, belki de şirkin en yaygın olanıdır. Bazı kimseler farkında olmadan bu günahı işlemekte; Allah'a gösterilmesi gereken saygı ve tazimin benzerini insanlara da göstermektedirler. Halbuki günde beş vakit kıldığımız namazın her rekatında okuduğumuz Fatiha sûresinde:
"Ey Rabbımız, yalnız Sana ibadet eder ve yalnız senden yardım dileriz." diyoruz.
Peygamberimiz bu konuda bizi uyarıyor. Hristiyanların Hz. İsa'ya gösterdikleri aşırı derecedeki saygı gibi kendisine saygı gösterilmemesini öğütlüyor ve şöyle buyuruyor:
"Hristiyanların Meryem oğulu İsa'yı övdükleri gibi beni övmeyin. Şüphesiz ki ben, Allah'ın kuluyum. Bana, "Allah'ın kulu ve elçisi" deyiniz." (Buharî, Enbiya, 48)
Hristiyanlar Hz. İsa'yı aşırı derecede överek onu ilahlaştırmışlar ve küfre gitmişlerdir. Çünkü Hz. İsa ilah değil, bizim Peygamberimiz gibi Allah'ın kulu ve elçisidir. Onu ilahlaştırmak, onu övmek değil, aksine ona hakarettir.
Kur'an-ı Kerim'de şöyle buyuruluyor:
"Andolsun ki, "Allah, kesinlikle Meryem oğlu Mesih'tir" diyenler kâfir olmuşlardır. Halbuki Mesih, "Ey İsrailoğulları Rabbim ve rabbınız olan Allah'a kulluk ediniz. Biliniz ki kim Allah'a ortak koşarsa muhakkak Allah ona cenneti haram kılar; artık onun yeri ateştir ve zalimler için yardımcılar yoktur." demiştir." (Maide, 72)
Hz. İsa, Hristiyanları uyardığı halde onlar onu dinlememiş ve ona tanrılık isnad ederek küfre gitmişlerdir. Çünkü onun tanrılıkla bir ilgisi olmadığı gibi böyle bir iddiası da yoktu. O, Allah'ın kulu ve elçisi idi.
Peygamberimiz, Hristiyanların düştükleri bu korkunç hataya düşmememiz için bizi uyanyor. Çünkü Peygamber de olsa bir insanı aşırı derecede övmek -Allah korusun- insanı şirke götürür.
Allah'a yapılan ibadete başkasını ortak koşmak şirk olduğu gibi, gösteriş için, bir çıkar veya itibar sağlamak için ibadet etmek, hayır yapmak da şirkin bir başka çeşididir.
Kur'an-ı Kerim'de şöyle buyurulmuştur:
"Her kim Rabbine kavuşmayı umuyorsa, iyi iş yapsın ve Rabbine ibadette hiç bir şeyi O'na ortak koşmasın." (Kehf, 10)
Gösteriş için yapılan ibadeti, hayır ve hasenatı, Allah kabul etmez. Böyle bir ibadetin Allah katında bir değeri de olmaz.
Peygamberimiz, Allah Teâlâ'nın şöyle buyurduğunu bildirmiştir:
"Ben ortakların ortaklıktan en müstağni olanıyım. Her kim yaptığı amel ve ibadette bana başkasını ortak yaparsa onu bana koştuğu ortağı ile başbaşa bırakırım (yani yaptığı amellerin sevabından mahrum ederim.)" (Müslim, Zühd, 5)
İbadeti, her türlü gösterişten uzak, yalnız Allah rızası için yapmalı, bunda dünya ile ilgili bir çıkar sağlama düşüncesi olmamalıdır.
ADAM ÖLDÜRMEK
Allah'a ortak koşma günahından sonra en büyük günah, adam öldürmektir. Allah Teâlâ'nın en güzel surette yarattığı ve kâinattaki her şeyi hizmetine verdiği insana haksız yere kıymaktır.
Dinimize göre herkes yasama hakkına sahiptir. Bu hakkı insana yüce Allah vermiştir, insanı bu haktan mahrum etmeye, Allah'tan başka hiç kimse yetkili değildir. Bunun için başkasını haksız yere öldüren kimse büyük günah işlemiş olur. Çünkü Allah Teâlâ: "Haklı bir sebep olmadıkça Allah'ın haram kıldığı cana kıymayın." (İsra, 33) buyurmuştur.
Haklı bir sebep olmadan başkasını öldürmek dinimize göre insanlık suçudur. Bir insanı öldürmek, bütün insanları öldürmek gibi günahtır.
Kıyamet günü insanlar dünyada yaptıklarının hesabını verirken ilk önce bu suçtan sorgulanacaklardır. Bunu Peygamberimiz haber vermişler, şöyle buyurmuşlardır:
"Kıyamet gününde insanlar arasında ilk görülecek dava kan davasıdır." (Buhari, Rikak, 48; Müslim, Kasame,8)
Bir insanın başkasını öldürmesi büyük günah olduğu gibi, kendi canına kıyması yani intihar etmesi de aynı derecede büyük günahtır.
Peygamberimiz buyuruyor:
"Kim ki keskin bir âletle kendini öldürürse, bu kimse cehennem ateşinde o âletle azab olunur." (Buhari, Cenaiz, 84)
İnsan dünyada çeşitli sıkıntı ve üzüntülerle karşılaşabilir. Ancak karşılaştığı sıkıntılara sabrederek onlardan kurtulmaya çalışması ve Allah'a sığınarak O'ndan yardım dilemesi gerekir. Yoksa düştüğü bunalımdan kurtulmak için canına kıyması ve böylece kurtulacağını sanması yanlıştır. Çünkü Peygamberimiz, ölüm ile yaşlılıktan başka her derdin bir çaresi olduğunu bildirmiştir. Yeterki insan, içine düştüğü sıkıntıdan kurtulmak için moralini bozmadan ve ümidini yitirmeden çaresini arasın.
NAMUSLU KADINLARA İFTİRA ATMAK
İftira etmek de büyük günahlardandır.
İftira: Bir kimsenin yapmadığı bir şeyi yaptı demek, söylemediği bir sözü söyledi diyerek ona kara çalmaktır.
İftira, toplumu rahatsız eden sosyal bir hastalıktır. Kur'an-ı Kerim'de şöyle buyuruluyor:
"Hakkında bilgi sahibi olmadığın şeyin ardına düşme. Çünkü kulak, göz ve gönül, bunların hepsi yaptıklarından sorumludur." (İsra, 36)
Bu âyet-i kerime, iyi bilmediğimiz herhangi bir konuda bir şey söylemenin doğru olmadığını, bunun insanı sorumlu kılacağını bildirmektedir.
İftiranın çeşitleri vardır. En kötüsü hiç şüphe yok ki, iffetle ilgili olanıdır.
Namuslu bir kadına iftira etmek onun dünyasını yıkar. Çünkü iffet kadının en değerli varlığıdır, iftira onu perişan eder. Günahsız yere ölünceye kadar üzüntü çekmesine sebep olur.
Peygamberimiz, namuslu kadınlara iftira etmeyi, insanı helak edici günahlardan saymış, şöyle buyurmuştur:
"İnsanı mahveden yedi şeyden kaçının."
-Ey Allah'ın elçisi, bu yedi şey nedir? diye sorduklarında, Peygamberimiz:
"Allah'a ortak koşmak, sihir yapmak, Allah'ın, öldürülmesini haram kıldığı bir kimseyi haksız yere öldürmek, yetim malı yemek, faiz yemek, düşmana hücum anında savaştan kaçmak, namuslu kendi halinde olan mü'min kadınlara zina iftirası yapmaktır" buyurdu. (Buhari, Tıb, 48; Müslim, İman, 38)
Günahsız yere insanların azab çekmesine ve huzursuz olmasına sebep olmak ne kötü bir davranıştır. İnsan kendisine yapılmasını istemediği bir şeyi başkasına da yapmamalı, üç günlük dünya için ahiretini yıkmamalıdır.
ZİNA ETMEK
Zina da büyük günahlardan birisidir.
Zina, birbiriyle evli olmayan kimselerin cinsi ilişkide bulunmalarıdır.
Dinimiz zinayı yasaklamıştır. Çünkü zinanın pek çok zararları vardır.
Her şeyden önce insan sağlığını bozar. Pek çok zührevi hastalıkların kaynağı zinadır. Hatta bugün insan sağlığını tehdit eden aids hastalığı da çoğunlukla cinsel ilişki ile bulaşmaktadır.
Zinanın çoğaldığı toplumlarda ölüm olaylarının artacağını haber veren Peygamberimiz bu noktaya dikkatimizi çekmiştir.
Aile için en büyük tehlike hiç şüphe yok ki zinadır. Çünkü zina ailenin kurulmasını engeller. Kurulmuş olan aileyi ise yıkar perişan eder. Aile ise toplumun çekirdeğini oluşturur. Çocuk ailede büyür. Ahlâk ve terbiyesini aileden alır. Ailenin tehlikeye girmesi, toplumun tehlikeye girmesi demektir. Bunun içindir ki dinimiz zinayı yasaklamıştır. Kur'an-ı Kerim'de şöyle buyurulmuştur:
"Zinaya yaklaşmayın. Çünkü o, şüphesiz bir hayasızlıktır, kötü bir yoldur." (İsra, 32)
Peygamberimiz de şöyle buyurmuştur:
"Allah'a ortak koşmamak, hırsızlık yapmamak, zina etmemek, çocukları öldürmemek, kendiliğinizden uyduracağınız hiç bir yalanla bühtan ve iftirada bulunmamak, doğru işde isyan etmemek üzere bana biat edeniz." (Buhari, İman,11; Müslim, İman, 24)
"Zina eden, zina ettiği vakit mü'min olduğu halde zina etmez. Hırsızlık yapan hırsızlık yaptığında mü'min olduğu halde hırsızlık yapmaz. İçki içen içki içtiği vakit mü'min olduğu halde içki içmez." (Buhari, Eşribe, 1)
SAVAŞTAN KAÇMAK
Dinimizin bize yüklediği bir takım görevler vardır. Vatanı korumak ve gerektiğinde bu uğurda savaşarak ölmek, bu görevlerden birisi ve önemlisidir. Çünkü din, namus ve bağımsızlık gibi kutsal değerler, ancak vatan sayesinde korunabilir.
Bunun içindir ki inanan insanlar olarak vatanımız için katlanamayacağımız hiç bir fedakârlık yoktur.
Vatan savunması için askerlik yapmak, millî olduğu kadar da dinî bir görevdir. Çünkü vatan savunması aynı zamanda dinin savunması demektir.
"Dinimiz askerliğe büyük önem vermiştir." Sınırda bir tam gün nöbet beklemenin bir ay gündüz nafile oruç tutup gece ibadet etmekten daha çok sevap olduğunu Peygamberimiz müjdelemiştir. (Müslim, İmare, 50)
Askerlik, gerektiğinde savaş için bir hazırlıktır. Vatan için savaşmak ise Allah'ın emridir. Peygamberimize hangi davranışın daha üstün olduğunu soran kimseye: "Allah'a inanmak ve O'nun yolunda savaşmaktır." (Buhari, İman, 18; Müslim, İman, 36) buyurmuştur.
Vatan için savaşırken ölenlere şehit denir. Şehitlik ise bir müslümanın dünya'da erişebileceği en yüksek mertebedir.
"Peygamberimiz, öldükten sonra cennete giren hiç bir kimse, bütün dünya kendisine verilecek olsa dahi tekrar dünyaya dönmeyi istemeyecektir. Yalnız şehitler, şehitliğin üstünlüğünü gördüklerinden dünyaya dönüp de tekrar on defa şehit olmayı arzu edeceklerini, haber vermişlerdir." (Buhari, Cihad, 21)
Düşmanla savaşmak ve şehit olmak, ne kadar üstün mükâfata erişmeye vesile ise, savaştan kaçmak da o kadar büyük suç ve günah sayılmıştır.
Kur'an-ı Kerim'de şöyle buyurulmuştur:
"Ey mü'minler, (savaşta) toplu halde kâfirlerle karşılaştığınız zaman, onlara arkanızı dönmeyin (korkup kaçmayın). Tekrar savaşmak için bir tarafa çekilme ve diğer bölüğe ulaşıp mevzi tutma durumu dışında kim öyle bir günde onlara arka çevirirse (korkup kaçarsa) Muhakkak ki o, Allah'ın azabı ile döner, yeri de cehennemdir. O ne kötü varılacak yerdir." (Enfal, 15-16)
İslâm tarihinde konu ile ilgili bir olay var, Tebûk seferine katılmayan üç kişi ile ilgili bu olay gerçekten savaştan kaçmanın Allah ve Peygamberi tarafından en ağır şiddet ve nefretle karşılandığını görüyoruz.
Tebûk seferine mazeretleri olmadığı halde katılmayan Ka'b b. Mâlik, Murare b. er-Rebî el-Amrî ve Hilâl b. Ümeyye el-Vakıfî Peygamberimiz tarafından çok ağır bir şekilde cezalandırılmışlardır. Peygamberimiz bunları topluluktan ayırmış, müslümanların bunlarla konuşmasını yasaklamıştır. Bunlar çarşı pazarda dolaşırken karşılaştıktan hiç kimse bunlara selâm vermez, konuşmaz, yüzlerini dönerdi, içinde yaşadıkları toplumun kendilerine karşı olan bu tavrından son derece etkilenen bu kimseler çok daralmış ve bunalmışlardı. Allah'a yalvarıyor bu suçlarının bağışlanmasını diliyorlardı.
Nihayet elli gün sonra Allah Teâlâ, tevbelerini kabul buyurmuş ve kendilerini bağışlamıştı. Konu ile ilgili şu âyet inmişti:
"Ve (savaştan) geri bırakılan üç kişinin de tevbelerini kabul etti. Yeryüzü, genişliğine rağmen onlara dar gelmiş vicdanları kendilerini sıktıkça sıkmıştı. Nihayet Allah'tan yine Allah'a sığınmaktan başka çare olmadığını anlamışlardı. Sonra (eski hallerine) dönmeleri için Allah onların tevbesini kabul etti. Çünkü Allah tevbeyi çok kabul eden, pek esirgeyendi." (Tevbe, 118)
Bu olaya şahit olanlar bundan büyük ders almışlar, bundan sonraki seferlerden mazeretsiz geri kalan olmamıştır.
SİHİR YAPMAK
Büyük günahlardan birisi de sihir yapmaktır.
Sihir, sebebi gizli olan şeye denir ki gözbağcılık ve hilekârlık şeklinde cereyan eder.
Biz buna "Büyü" ve "Efsun" diyoruz.
Çok eskidenberi sihir hemen her toplulukta yapılagelmiştir.
Sihrin değişik yollan ve pek çok çeşitleri vardır.
Sihir daha çok ruhlar üzerinde etkili olur. Düşünceleri karıştırır, gönülleri çeler, ahlâkı perişan eder. Karı ile kocanın arasını ayırır, aile yuvasını yıkar. İnsanları birbirine düşürür, toplumun huzurunu bozar.
İşte bu sebeple dinimiz sihri yasaklamış, sihir ile meşgul olanların kötü ruhlu insanlar olduklarını, dünyada da ahirette de perişan olacaklarını bildirmiştir.
Kur'an-ı Kerim'de şöyle buyurulmuştur: "Büyücü nereye varırsa iflah olmaz." (Tâhâ, 69)
Sihirbazın sihir yapması günah olduğu gibi bir kimsenin sihir yaptırması da günahtır.
Peygamberimiz buyuruyor:
"Kuş uçuran ve kendisi için kuş uçurulan, fala bakan veya baktıran, sihir yapan veya yaptıran bizden değildir. Kim bir falcıya gider de onun söylediğine inanırsa o kimse Muhammed (s.a.v) indirilen (Kur'an-ı Kerim)'i inkâr etmiş olur." (et-Terğib ve't-Terhib, c.4, s.33, Beyrut 1938)
YETİM MALI YEMEK
İnsanlar, zenginlik ve fakirlik yönünden eşit değildir. Bir kısmının malî durumu iyi iken bir kısmı da fakirdir. Anne ve babası ile aile yuvasında huzur içinde büyüyen çocuklar olduğu gibi, öksüz kalmış ve yuvası dağılmış ve yıkılmış çocuklar da vardır. Sonuç olarak insanların sosyal durumları aynı değildir.
Bunun için dinimiz, durumu her yönü ile iyi olanların yoksulları ve öksüzleri görüp gözetmelerini öğütlemiştir.
Kendi çocuklarımız gibi öksüzler de bize Allah'ın emanetidir. Çocuklarımızla ilgilendiğimiz gibi onlarla da ilgilenmemiz lazımdır. Çünkü onların anası da babası da biziz. Onların, kendi çocuklarımız gibi eğitilip yetiştirilmesi ve toplum için yararlı birer insan haline getirilmesi bizim görevimizdir.
Öksüzlerin kendileri gibi mallarını da korumak görevimizdir. Yetimlerin mallarını kendi mallarına katarak yiyenler büyük vebal altında kalır, büyük günah işlemiş olurlar.
Kur'an-ı Kerim'de şöyle buyurulmuştur:
"Haksızlıkla yetimlerin mallarını yiyenler, şüphesiz karınlarına ancak ateş tıkınmış olurlar; zaten alevlenmiş ateşe gireceklerdir." (Nisa, 10)
ANNE BABAYA ASİ OLMAK
Müslümanın iki önemli görevi vardır.
Birisi, yalnız Allah'a ibadet etmek, diğeri de Allah'ın yaratıklarına şefkat ve merhamet göstermektir.
Allah'ın yaratıklarından insana en yakın olan anne ve babadır. Çünkü onlar, insanın dünyaya gelmesine sebeptir. Sadece dünyaya gelmesine sebep değil, aynı zamanda onu büyüten, yetiştiren, terbiye eden ve eğiten insanlardır. Bu hizmetleri için bir karşılık beklemedikleri gibi bir ağırlık da duymamışlar, bu hizmetleri seve seve yapmışlardır. Kendileri yememiş çocuklarına yedirmişler, giymemiş çocuklarına giydirmişlerdir. Çocuklarının rahatı için hiç bir fedakârlığı esirgememişlerdir.
İşte bunun içindir ki dinimiz anne ve babaya karşı saygısızlığı yasaklamış ve bunu büyük günahlardan saymıştır.
Peygamberimiz şöyle buyurmuştur:
"Büyük günahlar; Allah'a ortak koşmak, anne ve babaya karşı gelmek, adam öldürmek ve yalan yere yemin etmektir." (Buhari, Eyman, 16)
"Üç şey vardır ki, bunlar ile yapılan amelin faydası olmaz: Allah'a ortak koşmak, anne ve babaya asi olmak ve savaştan kaçmaktır." (et-Terğib ve't-Terhib, c.3, s.328, Beyrut, 1938 (Hadisi, Taberani, rivayet etmiştir.)
"Allah'ın rızası, anne ve babanın rızasındadır. Allah'ın gazabı, anne ve babanın gazabındadır." (Tirmizi, Birr, 3)
Anne ve babaya özellikle yaşlandıklarında, yapılacak hizmet, kişinin Cennet'e girmeyi haketmesine, aksi ise cenneti kaybetmesine ve cehenneme gitmesine sebeptir. Nitekim Peygamberimiz:
"Burnu sürtülsün (yani zillete uğrasın), yine burnu sürtülsün, yine burnu sürtülsün," buyurdu. Kendisine soruldu:
-Kimin ey Allah'ın Resulü? Peygamberimiz:
"Anne, babasından birinin veya ikisinin ihtiyarlıklarına yetişip de sonra cennete giremeyenin (yani onların rızasını alamayanın)," buyurdu.(Müslim, Birr, 3)
Anne ve babaya lâyık oldukları hizmet ve saygı gösterilmeli, onları üzecek her türlü davranıştan uzak durulmalıdır. Çünkü onlar bizim velînimetimizdir.
Hiç bir mazeret, onlara karşı saygıda kusur etmemizi haklı çıkarmaz.
YALAN VE YALAN ŞAHİTLİĞİ
Doğruluk, insanın en güzel sıfatlarındandır. Çünkü sözü ve üzü doğru olan kimseyi Allah Teâlâ sever.
Doğruluk, Peygamberlerde bulunması gerekli sıfatlardan birisidir.
Allah Teâlâ Kur'an-ı Kerim'de Peygamberlerini, bu sıfata sahip olmaları ile övmüştür.
Doğruluk, ahlâkın temeli ve bütün faziletlerin başıdır.
Doğruluk ne kadar övülmeye değer bir fazilet ise, bunun karşıtı olan yalancılık da o kadar yerilen kötü bir huydur.
Bu sebeblerdir ki, dinimiz yalan konuşmayı yasaklamış, onu büyük günahlardan saymıştır.
Yalan, insan için en kötü sıfat olan münafıklık alametidir. Yalan konuşan kimse ibadetlerini yapsa da yine münafıklık belirtisinden kurtulmuş olmaz.
Peygamberimiz şöyle buyurmuştur:
"Münafıkın belirtisi üçtür: Konuştuğu zaman yalan söyler, söz verdiği zaman sözünde durmaz, kendisine bir şey emanet edildiği zaman hıyanet eder (onu korumaz)." (Buhari, İman, 24; Müslim, İman, 25)
Yalanın her çeşidi günahtır. Ancak öyle yalanlar vardır ki, onlarla haklı olan haksız çıkarılır ve gerçekler örtbas edilir. İşte yalan şahitliği bu tür yalanlardan biridir.
Hatır için, yahut -Allah korusun- çıkar için mahkemede yalan şahitliği yapmak büyük bir günahtır. Çünkü yalancı şahit adaleti gölgeler, hakkın kaybolmasına ve günahsız insanların eziyet görmelerine, mağdur olmalarına sebep olur. Böylece yalancı şahit, başkasının dünyasını yapacağım, gönlünü hoş edeceğim diye kendi gönlünü karartır ve ahiretini yıkar. Allah'ın gazabını ve azabını hakeder. Aleyhlerine şahitlik ettiği kimselerin de nefretini kazanır.
Şahitlik ettiğimiz davalı ve davacılar arasında yakınlarımız ve sevdiklerimiz de olsa yine şahitliği Allah için yapmak ve doğruyu söylemeliyiz.
Allah Teâlâ Kur'an-ı Kerim'de söyle buyuruyor:
"Ey mü'minler, adaleti titizlikle ayakta tutan; kendiniz, anne-babanız ve akrabalarınız aleyhinde de olsa Allah için şahitlik eden kimseler olunuz. (Haklarında şahitlik ettikleriniz) zengin olsunlar, fakir olsunlar Allah onlara (sizden) daha yakındır. Hislerinize uyup adeletten sapmayın, (şahitliği) eğer, büker, yahut şahitlik etmekten kaçınırsanız (biliniz ki) Allah yaptıklarınızdan haberdardır." (Nisa, 135)
Peygamberimiz arkadaşlarına:
-Büyük günahların en büyüğünü size bildireyim mi?
buyurdu. Onlar:
-Evet, bildir, ey Allah'ın Peygamberi, dediler. Peygamberimiz:
-Allah'a ortak koşmak, anne ve babaya âsî olmak, buyurdu, sonra dayanmakta olduğu yerden doğrulup oturdu ve:
-İyi dinleyin, bir de yalan şahitliği, dedi ve bu sözü durmadan tekrar etmeye başladı. Arkadaşları, "Keşke sükut buyursalar" dediler. (Buhari, Şehadet, 10; Müslim, İman, 38)
Yalan şahitliği yapan kimse üç çeşit günah işlemiş oluyor. Birincisi, yalan konuşuyor, ikincisi, haksız olan kimseye yardım ediyor. Üçüncüsü de haklının mağdur olmasına sebep oluyor.
GIYBET(ÇEKİŞTİRME)
Gıybet, bir kimsenin müslüman kardeşini arkadan çekiştirmesidir, onda var olan bir eksikliği söyleyip onu ayıplamasıdır.
Peygamberimiz bir gün arkadaşlarına:
-Gıybet nedir, bilir misiniz? diye sordu. Onlar:
-Allah ve peygamberi daha iyi bilir, dediler. Peygamberimiz:
-Kardeşini gıyabında (arkasında) onun hoşlanmadığı bir şey ile anmandır, buyurdu. Dinleyenler:
-Dediğim kardeşimde varsa ne buyurursunuz? diye sordular. Peygamberimiz:
"Eğer dediğin ayıp kardeşinde varsa o zaman gıybet olur. Yoksa ona bühtan ve iftira etmiş olursun" buyurdu.
(Müslim, Birr, 20; Ebû Davud, Edep, 40)
Demek ki gıybet, bir insanın arkasından onun hoşlanmayacağı şeyleri söylemektir. Bunlar, onun fiziğiyle, soyu ile, ahlakıyla, kılık ve kıyafetiyle ve dini ile ilgili olabilir. Boyu kısadır, ailesi iyi değildir, gösterişe meraklıdır, yalancıdır, cimridir, güvenilmez gibi.
Bu ve benzeri kusurları din kardeşinin arkasından söylemek gıybettir ve iğrenç bir günahtır.
Kur'an-ı Kerim'de şöyle buyurulmuştur:
"Biriniz diğerini gıybet etmesin, sizden biri ölü kardeşinin etini yemek ister mi? Elbette bundan tiksindiniz. O halde Allah'tan korkunuz. Allah tevbeleri kabul eder. Çok esirger." (Hucurat, 12)
İnsan başkasının gıybetini niçin yapar? Büyük âlim İmam Gazâli, "gıybetin belli başlı sebeblerinden birinin kin olduğunu söylüyor. Bir kimse başkasına duyduğu kin sebebiyle onu çekiştirmekten ve aleyhinde konuşmaktan zevk alır" diyor. Halbuki mümin kin tutmaz.
Gıybetin bir başka sebebi de çekememezliktir. Genelde insan kendisinden üstün olan, toplum içerisinde saygınlığı bulunan ve bilgili olan kimseyi bu ve benzeri üstünlüklerinden dolayı çekemez ve onda gördüğü bazı kusurları söyleyerek onu ayıblamaya çalışır.
Şu örnek gıybeti çok güzel anlatıyor. Hz. Aişe validemiz diyor ki, ben bir gün Peygamberimize:
-Ey Allah'ın elçisi, Safiyye'nin -ki bu da Peygamberimizin eşi idi- kısa boylu olduğunu kasdederek, şöyle böyle oluşu sana yeter, demiştim de. Peygamberimiz:
-Aişe, öyle bir söz söyledin ki, eğer o söz denizin suyu ile karışsa, her halde onu bozardı, buyurdu.(Ebû Davud, Edep, 38)
Peygamberimiz, müslüman kardeşini arkasından çekiştirenlerin kıyamet gününde korkunç bir şekilde azap edileceklerini bildirmiş söyle buyurmuştur:
"Ben miraç ettirildiğim gece, bir topluluğun yanından geçtim. Bunlar bakırdan tırnaklarıyla yüzlerini ve göğüslerini tırmalıyorlardı. Ben:
-Ey Cebrail, bunlar kimlerdir? diye sordum. Cebrail aleyhi'sselâm:
-Bunlar, insanların etlerini yiyen -gıybet eden- ler, onların iffet ve şereflerine dokunanlardır, dedi." (Ebu Davud, Edep, 40)
Gıybet etmek günah olduğu gibi yapılan gıybeti dinlemek de günahtır. Müslüman kardeşi bir yerde çekiştirilirken, onun iffet ve namusuna dil uzatılırken, bunu duyan kimseye düşen, ona mani olmaktır. Çünkü bir müslümanın kanı ve malı gibi ırz ve namusu da dokunulmazdır.
Peygamberimiz buyuruyor:
"Bir kimse, kardeşinin ırz ve şerefini çekiştirene karşı onu savunursa Allah Teâlâ kıyamet günü o kimseyi cehennemden uzaklaştırır." (Tirmizi, Birr, 20)
Müslüman kardeşini arkadan çekiştirerek günaha giren kimse bu günahtan kurtulmak için tevbe etmesi yeterli olmaz. Hem tevbe edecek hem de gıybet ettiği kardeşinden helâllik dileyecektir. Ancak o zaman bu günahtan kurtulmuş olur.
KOĞUCULUK
Dinimizin yasakladığı ve büyük günahlardan saydığı çirkin davranışlardan birisi de koğuculuktur.
Koğuculuk, ara bozmak için birinden laf alıp diğerine götürmektir. Bu kötü huy mü'mine yakışmaz. Bu davranış insanları birbirine düşürür, kardeşi kardeşe düşman eder. Aileyi parçalar ve büyük fitnelere sebep olur.
İbn Abbas (r.a.) diyor ki, Peygamberimiz iki mezarın yanından geçerken:
- Bu mezarlarda yatanlar azap görüyorlar. Hem de (kendilerince) azap görmeleri büyük bir şey için değildir,
buyurdu ve sözüne devam ederek:
-Evet (onlar her ne kadar bunu basit görüyorlarsa da) günahları büyüktür. Biri idrardan sakınmaz, iyice temizlenmezdi. Diğeri de koğuculuk yapardı, buyurdu. (Buhari, Cenaiz, 89; Müslim, Tahare, 111)
Yine Peygamberimiz buyurur:
"Ara bozmak için laf götürüp getiren kimse cennet'e giremez." (Buhari, Edep, 50; Müslim, İman, 45)
"Şüphesiz insanların en kötü olanları da iki yüzlü kimselerdir ki, birine bir yüzle diğerine başka bir yüzle gelirler." (Buhari, Cenaiz, 82; Edeb, 49)
Kur'an-ı Kerim, ayıp araştıran ve koğuculuk yapan kimselere itibar edilmemesini ve yaptıklarının hoş karşılanmamasını öğütlemektedir. Şöyle buyuruluyor:
"Ayıp araştıran, koğucukla söz gezdiren kimseye sakın ilgi duyma." (Kalem, 11)
Peygamberimiz âyet-i kerimedeki uyarıya aynen uyardı. Arkadaşlarından hiçbiri hakkında kendisine söz getirilmesini hoş karşılamaz ve:
"Arkadaşlarımdan hiçbiri diğeri hakkında hoşlanmayacağım bir şeyi bana ulaştırmasın. Çünkü ben, hepinize salim bir kalb ile -sevgi dolu gönül ile- çıkmayı isterim." (Ebû Davud, Edep, 33) buyurur ve arkadaşlarının böyle çirkin bir davranış içine girmelerine izin vermezdi.
Koğuculuk yapmak günah olduğu gibi insanların güvensizliğini kazanmaya da sebebtir.
SU-İ ZAN
Büyük günahlardan birisi de sû-i zan'dır ki, bu da başkasını kötü sanmaktır.
Zan, kesin bilgiye dayanmaz. Kesin bilgi olmadan bir kimse hakkında hüküm vermek, söz söylemek yanlış olur. Kur'an-ı Kerim'de:
"İyice bilmediğin bir şeyin ardına düşme." (İsra, 36)
İyice bilmediğimiz ve görmediğimiz şeyler hakkında konuşmamamız emrediliyor. Çünkü insanın duyduğu şeylerin çoğu yalan, bir kısmı da kin ve garazın ürünü olabilir. Bunu kesin bir bilgi gibi yaymak pişmanlık getirir. Bunun için Peygamberimiz: "Her işittiğini söylemek insana yalan olarak yeter." (Müslim, İman, 3)
Her duyduğumuz, gerçek değildir. Gerçek olduğunu farzetsek bile onu başkalarına söylememiz gerekmez. Hele gerçek değilse o takdirde araştırma yapmadan, doğruluğu kesin olarak anlaşılmadan onu nakledecek olursak sorumlu oluruz.
Bazı kimselerin söz ve davranışlarına bakarak onlar hakkında tahminle hüküm yürütmek hatadır, günahtır.
Kur'an-ı Kerim'de şöyle buyurulmustur:
"Ey mü'minler, zannın çoğundan sakının, zira zannın bazısı vardır ki, günahtır." (Hucurat, 12)
Peygamberimiz de şöyle buyuruyor:
"Kötü zanda bulunmaktan sakının. Çünkü zan, sözlerin en yalanıdır." (Buhari, Edeb, 58; Müslim, Birr, 9)
Görülüyor ki, kötü zanda bulunmak ve başkalarının gizli kusur ve ayıplarını araştırmak günahtır.
Tabii zannın hepsi günah değildir. Çünkü âyet-i kerime'de bazı zannın günah olduğu bildirilmektedir. O halde günah olmayan zan da vardır. Hüsn-ü zan -iyi sanmak- günah olmayan zandandır. Hatta hüsn-ü zanda bulunmak tavsiye edilmektedir. Nitekim Peygamberimiz:
"Sizden biriniz sakın Allah'a hüsn-ü zan etmeden ölmesin." (Müslim, Cennet, 19) buyurulmuştur.
İyi sandığımız kimse, zannettiğimiz gibi değil ise bizim için bunda bir sorumluluk yoktur. Çünkü biz kesin bir bilgiye sahip olmadığımız kimseler hakkında ancak iyi zanda bulunabiliriz. Şayet kötü zanda bulunduğumuz kimse, bizim zannettiğimiz gibi değil de iyi bir kimse ise, o takdirde biz Allah'ın emrine aykırı hareket etmiş olmakla günah işlemiş oluruz.
ALAY ETMEK
Müslüman, müslümanın kardeşidir. Ona haksızlık etmez. Onun malına ve ırzına tecavüz etmez. Onu aldatmaz. Onunla alay etmez. Onu kıracak söz ve davranışlardan uzak durur. Kendisine yapılmasını istemediği bir işi ona da yapmaz. Onu sever, malını, şerefini ve namusunu korur.
Müslüman kardeşi ile alay etmek, onu incitecek söz söylemek ve kötü ad takmak büyük günahlardandır.
Kur'an-ı Kerim'de şöyle buyuruluyor:
"Ey iman edenler, bir topluluk bir başka topluluğu alaya almasın. Belki de onlar kendilerinden daha iyidir. Kadınlar da kadınları alaya almasınlar. Belki onlar kendilerinden daha iyidirler. Kendi kendinizi ayıplamayın. Birbirinizi kötü lâkaplarla çağırmayın. İmandan sonra fasıklık ne kötü bir isimdir. Kim de tevbe etmezse, böylesi kimseler zalimlerdir." (Hucurat, 11)
Peygamberimiz de:
"Birbirinize haset etmeyiniz. Alış-verişte birbirinizi aldatmayınız. Birbirinize dargın durmayınız ve birbirinizden yüz çevirmeyiniz. Birbirinizin bitmek üzere olan pazarlığını bozmayınız. Allah'ın kulları kardeş olunuz.
Müslüman, müslümanın kardeşidir; ona zulmetmez, onu yardımsız bırakmaz, ona hor bakmaz" buyurmuş, sonra da üç defa göğsüne işaret ederek:
"Takva işte buradadır. Bir kimsenin kötü olabilmesi için müslüman kardeşini hor görmesi yeter. Müslümanın müslümana kanı, malı, ırzı haramdır." (Müslim, Birr, 10) buyurmuş ve müslümanı hor görmenin ne kadar kötü bir davranış olduğunu bildirmiştir.
Bir insan, kendisi gibi insan olan bir başkası ile niçin alay eder? Ona değer vermediği, akıl ve zekâsını beğenmediği ve doğuştan onda var olan bir eksikliği için alay eder. Bu ise doğru değildir. Bu ölçü olmaz. Bunu ölçü olarak kullanmak yanlıştır. Çünkü insan Allah'ın en üstün yaratığıdır. Saygınlığı vardır. Allah'ın itibar ettiği insanı hakir görmek büyük hatadır. Kaldı ki, bilmiyoruz, belki de alay edilen kimse Allah katında alay edenden daha değerlidir.
Allah Teâlâ, gerek el ile gerek dil ile şunu bunu itip kakmayı, kırıp incitmeyi âdet edinmiş kimselerle ilgili olarak şöyle buyuruyor:
"Arkadan çekiştirmeyi, yüze karşı eğlenmeyi ve başkalarını ayıplamayı ve servet biriktirip onu saymayı âdet edinenlere yazıklar olsun. O, malının kendisini ebedi kılacağını mı zanneder? Hayır, andolsun o Hutame'ye atılır. Hutame'nin ne olduğu sana söylendi mi? Allah'ın tutuşturulmuş, yandıkça tırmanıp kalblerin tâ üstüne çıkan ateştir. Onlar bu ateşin içinde sütunlara bağlanmışlar ve o vaziyette kapılar üzerine kapatılmıştır." (Hümeze Suresi)
İşte başkası ile alay etmek, onu incitecek söz ve davranışta bulunmak yasaktır, günahtır. Müslüman değil bir insana, diğer canlılara bile eziyet etmeyecektir. Çünkü dinimiz başta insan olmak üzere bütün canlılara eziyet etmeyi yasaklamıştır.
HİLE YAPMAK
İslâmiyet, doğruluğa büyük önem verir. Her iş ve sözde doğru olmayı ahlâkın temeli ve bütün faziletlerin başı sayar.
Dinimiz yalan konuşmayı haram kıldığı gibi, iş ve ticarette hile yapmayı, müslümanı aldatmayı da haram kılmış ve bunu büyük günahlardan saymıştır.
Bir insanın müslüman kardeşini, onun saflığından yararlanarak aldatması, gerçekten çok kötü bir huy, çirkin bir davranıştır.
Peygamberimiz bir defasında pazar yerinde bir tahıl yığınının yanından geçerken, elini bu yığının içine soktu ve parmakları ıslandı. Bunun üzerine tahıl sahibine:
-Bu nedir? diye sordu. Adam:
-Yağmurda ıslandı, ey Allah'ın Peygamberi, diye cevap verdi. Peygamberimiz:
-Islak kısmını üste koysan da insanlar görse olmaz mı? Bize hile yapan, bizi aldatan bizden değildir" buyurdu. (Müslim, İman, 43)
Başkasına ait olan bir malı çalmak, hile yapmak nasıl haramsa, ticaret ve alış verişte eksik ölçmek ve yanlış tartmak da aynı şekilde haram ve günahtır.
Allah Teâlâ Kur'an-ı Kerim'de şöyle buyuruyor:
"İnsanlardan alırken ölçüp tarttıklarında tam, onlara vermek için ölçüp düşünmezler mi ki, kendileri büyük bir günde hesap vermek için diriltilecekler. Öyle bir gün ki, insanlar O günde âlemlerin Rabbinin huzurunda divan duracaklar." (Mutaffifîn, 1-6)
Bir gün İbn Ömer (r.a.) bu âyetleri okuyordu. "O gün insanlar, âlemlerin rabbi olan Allah'ın huzurunda divan duracaklar." âyetine gelince, kendini tutamayıp ağlamaya başlamıştır. Çünkü o gün öyle bir gündür ki, her hak sahibine hakkı verilecek ve hiç kimseye haksızlık yapılmayacaktır. Buna inanan kimse, başkasını aldatmaz. Kimseye hile ve haksızlık yapmaz.
KİBİR(BÜYÜKLÜK TASLAMA)
Büyük günahlardan birisi de kibirdir. Kişinin kendini beğenmesi ve başkalarına karşı böbürlenmesidir.
Bu kötü huy, insanların birbirin sevmesine ve birbiriyle kaynaşmalarına engeldir. Kendini beğenen kimseyi Allah sevmediği gibi insanlar da sevmezler. Bunun içindir ki, Kur'an-ı Kerim'de alçak gönüllülük övülmüş, kibir yani kendini beğenme ve böbürlenme yerilmiştir.
Allah Teâlâ şöyle buyuruyor:
"Kibirlenip insanlardan yüzünü çevirme. Yeryüzünde çalımla yürüme. Çünkü Allah kurulup övünenlerin hiçbirini sevmez." (Lokman, 18)
"O ahiret yurdunu yeryüzünde kendilerini büyük görmek ve fesat çıkarmak istemeyenlere tahsis ederiz. Son kazanç müttakilerindir." (Kasas, 83)
"Allah büyüklük taslayanları sevmez." (Nahl, 23)
Peygamberimiz de şöyle buyurmuşlardır:
"Cehennemlikleri size haber vereyim mi? Onlar katı yürekli, malını hayırdan esirgeyen kibirli kimselerdir.(Buhari, Kalem Suresi Tefsiri,; Müslim, Kitabu'l-Cenne, 13.)
"Çalım satarak elbisesini sürükleyen kimseye, Allah Teâlâ kıyamet gününde rahmet nazariyle bakmaz." (Müslim, Libas, 9)
Peygamberimiz:
"Kalbinde zerre kadar kibir bulunan kimse Cennet'e giremez" buyurdu. Ashabtan (Mali b. Minare):
"Ey Allah'ın Resulü, insan elbisesinin ve ayakkabısının güzel olmasını sever" dedi. Peygamberimiz:
"Allah güzeldir, güzelliği sever. Kibir ise hakkı kabul etmemek ve insanları hor görmektir." buyurarak (Müslim, İman, 39) temiz giyinmenin, üst baş, kılık ve kıyafet düzgünlüğüne özen göstermenin kibirle bir ilgisi bulunmadığını bildirmiştir.
Büyüklük Allah'a mahsustur. Kula yaraşan tevazu, alçak gönüllülüktür. Allah'a has bir sıfata kulun talip olması doğru değildir. Nitekim Peygamberimiz,
"Yücelik ve ululuğun Allah'ın şanına lâyık sıfatlar olduğunu, bu sıfatlardan bir tanesinde Allah'a ortak olmak isteyenleri Allah'ın azab edeceğini" (Müslim, Birr, 38) bildirmiştir.
Müslümana yaraşan alçak gönüllü olmak ve böylece hem Allah'ın hem de insanların sevgisini kazanmaktır.
FARZ OLAN İBADETLERİ TERKETMEK
İnsanı yaratan ve ona sayısız nimetler veren Allah Teâlâ'nın kullan üzerinde bir hakkı vardır. Bu, ibadettir. Mü'minler Allah'ın bu hakkına riâyet ettikleri yani ibadet görevlerini yerine getirdikleri takdirde Allah katında değer kazanırlar, ibadet görevlerini yerine getirmeyenler ise bundan mahrum olurlar.
Allah Teâlâ şöyle buyuruyor:
"Ey Muhammed, de ki, ibadetiniz olmasa Rabbım size ne diye değer versin." (Furkan, 77)
Elbette ibadet, insana Allah katında değer kazandırır. Çünkü yaratılışımızın gayesi, Allah'ı tanımak ve O'na ibadet etmektir. Bu konuda Kur'an-ı Kerim'de söyle buyurulmuştur:
"Ben cinleri ve insanları bana ibadet etsinler diye yarattım." (Zariyat, 56)
Farz Olan İbadetler Şunlardır
1- Kelime-i Şehadet: Allah'tan başka ilah olmadığına, Hz. Muhammed'in Allah'ın Peygamberi olduğuna şahitlik etmek. Yani bu anlamdaki "Eşhedü en la ilâhe illallah ve eşhedü enne Muhammeden abdühû ve Resülûh" kelime-i şehadeti dil ile söylemek.
2- Namaz Kılmak: Erginlik çağına gelen ve akıllı olan her müslümanın günde beş vakit namaz kılmasıdır.
3- Zekât Vermek: Zengin olan müslümanların mal ve paralarının belirli miktarını yoksullara vermeleridir.
4- Hacca Gitmek: Gücü yetenlerin ömürlerinde bir defa hac görevini yerine getirmeleridir.
5- Ramazan Orucunu Tutmak: Erginlik çağına gelen ve akıllı olan müslümanların her yıl Ramazan ayını oruç tutmalarıdır.
İşte İslâm'ın farz kıldığı ibadetler bunlardır.
Bu ibadetleri, şartlarını taşıyan her müslümanın yerine getirmesi farzdır, gereklidir.
Şartlarını taşıdığı halde bu ibadetleri yapmamak büyük günahlardandır.
Örnek olarak namazı ele alalım. Erginlik çağına gelmiş aklı başında olan kadın ve erkek günde beş vakit namaz kılmakla yükümlüdür. Bu yükümlülüğünü dikkate almayıp namazı kılmayan kimse büyük günah işlemiş olur.
Kur'an-ı Kerim'de şöyle buyuruluyor:
"Onların peşinden öyle bir nesil geldi ki, bunlar namazı bıraktılar; nefislerinin arzularına uydular. Bu yüzden ilerde azgınlıklarının cezasını çekeceklerdir." (Meryem, 59)
Diğer ibadetler de namaz gibidir. Terkedilmeleri büyük günahtır.
TEVBE ETMEK
İnsan olarak herkes günah işleyebilir. Peygamberler hariç, hiç kimse masum değil, yani günah işlemekten korunmuş değildir.
Peygamberimiz buyuruyor:
"İnsanoğlunun hepsi günah işler. Günah işleyenlerin en hayırlısı ise (işledikleri günaha pişman olup) tevbe edenlerdir." (İbn Mace, Zühd, 30)
Görülüyor ki, Peygamberimiz, insanın hatasız olmayacağını bildiriyor, insan, bilerek olsun yanılarak olsun günah işleyebilir. Bu konuda ne kadar titiz davranırsa davransın hiç hatasız ve günahsız olamaz. Ancak insanlar birbirlerine nisbetle çok günahkâr, az günahkâr olabilirler.
Ne olursa olsun insan hiçbir vakit ümitsizliğe düşmemeli, yaptığı hatalardan pişmanlık duyarak Allah'a yönelmeli, O'ndan af ve bağış dilemelidir. Çünkü Allah Teâlâ sonsuz merhamet sahibidir, içtenlikle kendisine tevbe edenlerin tevbelerini kabul eder.
Allah Teâlâ şöyle buyuruyor:
"Allah, kullarından tevbeyi kabul eden, kötülükleri bağışlayan ve yaptıklarınızı bilendir." (Şûra, 25)
"Onlar bir kötülük yaptıklarında ya da kendilerine zulmettiklerinde Allah'ı hatırlayıp günahlarından hemen tevbe istiğfar ederler. Zaten günahtan Allah'tan başka kim bağışlayabilir ki. Bir de onlar işledikleri kötülüklerde bile bile ısrar etmezler." (Âl-i İmran, 135)
Her ne suretle olursa olsun işlediğimiz günahlar için tevbe etmemizi Allah Teâlâ emrediyor.
Kur'an-ı Kerim'de şöyle buyuruluyor:
"Ey mü'minler, hepiniz Allah'a tevbe ediniz ki, felah bulaşınız." (Nûr, 8)
"Ey iman edenler, bir daha (günaha) dönmeyecek tevbe ile tevbe ediniz." (Tahrim, 8)
Peygamberimiz de bu konuda şöyle buyuruyor:
"Ey insanlar, Allah'a tevbe edin ve O'ndan mağfiret dileyin, ben günde yüz kere tevbe ediyorum." (Müslim, Zikr, 12)
Tevbenin sözlük anlamı, dönmektir. Dindeki anlamı ise işlenen günaha pişman olup, bir daha işlemeyeceğine dair Allah'a söz vermek ve O'ndan af dilemektir.
Tevbe, günahlardan aklanma yoludur. Kirlenen vücudumuz su ile temizlendiği gibi günahla kirlenen manevi bünyemiz de tevbe ile aklanır.
Allah Teâlâ, bir lütuf olarak, tevbe kapısını açık tutmuştur. Kul kendi iradesi ile Allah'a yöneldiği ve O'ndan af ve bağış dilediği zaman Cenab-ı Hak onun tevbesini kabul eder. Ancak kul yapacağı tevbeyi son nefesine kadar geciktirmemeli, hatanın hemen peşinden tevbe etmelidir.
Her ne kadar mü'minin son nefesindeki tevbesinin makbul olacağı umulur ise de bu kadar önemli bir işi geciktirmek doğru olmaz.
Allah Teâlâ buyuruyor:
"Allah'ın kabul edeceği tevbe, ancak bilmeden kötülük edip de sonra tezelden tevbe edenlerin tevbesidir; işte Allah, bunların tevbesini kabul eder. Allah, her şeyi bilendir, hikmet sahibidir. Yoksa kötülükleri yapıp yapıp da içlerinden birine ölüm gelince, "Ben şimdi tevbe ettim" diyen ve kâfir olarak ölenler için (kabul edilecek) tevbe yoktur. Onlar için acı bir azap hazırlanmıştır." (Nisa, 17-18)
Demek ki can boğaza gelmeden ve henüz yaşamaktan ümidini kesmeden önce küfürden tevbe kabul edilir. Fakat can çekişme durumunda yaşama ümidi kalmamış olan kimsenin küfürden tevbe ederek iman etmesi geçerli değildir.
Fakat günahkâr mü'minin son nefesdeki tevbesi bile makbuldür. Allah'tan ümid kesilmez.
İnsanın işlediği günahlar iki kısımdır.
Bir kısmı, içki içmek gibi kul hakkı ile ilgisi olmayıp, yalnız Allah'a karşı işlenmiş günahlardır.
Bu gibi günahlardan yapılacak tevbenin usûlüne uygun yapılmış tevbe olması için üç şartın yerine getirilmesi lazımdır.
Bunlar:
a) Günahı terketmek,
b) Yaptığına pişman olmak,
c) Bir daha yapmamaya karar vermek.
Günahı terketmeden yapılmış olan tevbe ile yine günaha pişman olmadan ve aynı günahı bir daha işlememeye karar vermeden yapılacak tevbe, usulüne uygun yapılmış tevbe sayılmaz. Bu, içki içmekte olan kimsenin, "Ben içkiye tevbe ettim" demesine benzer ki, böyle tevbe olmaz.
Diğer bir kısmı da, hırsızlık yapmak ve haksız yere adam öldürmek gibi insan hakkıyla ilgili olan günahlardır.
Bu gibi günahlardan tevbe etmenin, yukardaki şartlara ilaveten bir şartı daha vardır ki, o da, hak sahibine hakkını vermek yahut ondan helâllik almaktır.
İşte, işlenen günaha göre şartlarına uyarak yapılan tevbe makbul olur ve Allah Teâlâ, tevbe edeni bağışlar, emrine uyarak tevbe ettiği için de ondan razı olur.
Peygamberimiz buyuruyor:
"Kulunun tevbesinden dolayı Allah Teâlâ'nın sevinci, sizden birinizin ıssız çölde devesini kaybedip de tekrar bulduğundaki sevincinden daha fazladır." (Buhari, Daavat, 4; Müslim, Tevbe, 1)
http://islambilgileri60.blogcu.com/buyuk-gunahlar/4196049
المهلكات ثلاث
( الكبر
– الحسد – الحرص )
أولاً : الكبر :
حذرنا الله تعالى من الكبر ومن عاقبة المتكبرين , قال تعالى : " قِيلَ ادْخُلُوا أَبْوَابَ جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فِيهَا فَبِئْسَ
مَثْوَى الْمُتَكَبِّرِينَ (72) سورة الزمر.
وعَن عَبْداللهِ بن مسعود رضي الله عنه ، قَالَ : قَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله
عليه وسلم:لاَ يَدْخُلُ الْجَنَّةَ مَنْ كَانَ فِي قَلْبِهِ مِثْقَالُ ذَرَّةٍ مِنْ
كِبْرٍ ، وَلاَ يَدْخُلُ النَّارَ ، يَعْنِى ، مَنْ كَانَ فِي قَلْبِهِ مِثْقَالُ ذَرَّةٍ
مِنْ إِيمَانٍ ، قَالَ : فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ : إِنَّهُ يُعْجِبُنِي أَنْ يَكُونَ ثَوْبِي
حَسَنًا ، وَنَعْلِي حَسَنَةً ؟ قَالَ : إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْجَمَالَ ، وَلَكِنَّ
الْكِبْرَ مَنْ بَطَرَ الْحَقَّ ، وَغَمَصَ النَّاسَ. أخرجه أحمد
1/412(3913و"مسلم" 1/65(179) و"أبو داود" 4091 وابن ماجة( 59 و4173
.
الكبر هو رد الحق ومدافعته وإنكاره تجبرًا وعلوًا وتكبرًا وهو أيضًا احتقار
الناس وازدراؤهم والتجبر والترفع عليهم وغالبًا ما يكون ذلك بسبب إعجاب المرء
بنفسه ويرى نفسه أعلى وأرفع من باقي عباد الله، هذا هو معنى غمط الناس وأكثر ما
يوقع الإنسان في غمط الناس .
والكبر صفة من الصفات الذميمة التي لا ينبغي على المسلم أن يتصف بها , والكبر
أول معصية عُصي الله بها.
فأصل الأخلاقِ المذمومة كلِّها الكبر والاستعلاء, به اتَّصف إبليس فحسَد آدم
واستكبر وامتنع من الانقياد لأمر ربه، قال تعالى : " وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلَائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا
إِلَّا إِبْلِيسَ أَبَى وَاسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ الْكَافِرِينَ (34) سورة البقرة:34.
وبالكبر تخلّف الإيمان عن اليهود الذين رأَوا النبيَّ صلى الله عليه وسلم
وعرفوا صحَّة نبوّته، وهو الذي منع ابنَ أبيّ بن سلول من صِدق التسليم، وبه تخلَّف
إسلام أبي جهل، وبه استحبَّت قريشٌ العمى على الهدى، قال سبحانه: (إِنَّهُمْ كَانُواْ إِذَا قِيلَ لَهُمْ لا إلهَ إِلاَّ
اللَّهُ يَسْتَكْبِرُونَ) [الصافات:35].
والكبر سببٌ للفُرقة والنزاع والاختلافِ والبغضاء,وعلامة على النفاق قال جلّ
وعلا: (وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ تَعَالَوْاْ يَسْتَغْفِرْ لَكُمْ
رَسُولُ اللَّهِ لَوَّوْاْ رُءوسَهُمْ وَرَأَيْتَهُمْ يَصُدُّونَ وَهُم
مُّسْتَكْبِرُونَ) [المنافقون:5].
والكبر سبب تعذيب الأمم السابقة : قال تعالى عن قومِ نوح: " وَاسْتَغْشَوْاْ ثِيَابَهُمْ وَأَصَرُّواْ وَاسْتَكْبَرُواْ
اسْتِكْبَارًا [نوح:7]، وقال عن فرعونَ
وقومه: وَاسْتَكْبَرَ هُوَ وَجُنُودُهُ فِى الأرْضِ بِغَيْرِ
الْحَقّ وَظَنُّواْ أَنَّهُمْ إِلَيْنَا لاَ يُرْجَعُونَ ، فَأَخَذناهُ
وَجُنُودَهُ فَنَبَذناهُمْ فِى الْيَمّ فَانظُرْ كَيْفَ كَانَ عاقِبَةُ
الظالِمِينَ [القصص:39، 40]، وقال عن قومِ هود:
فَأَمَّا عَادٌ فَاسْتَكْبَرُواْ فِى الأَرْضِ بِغَيْرِ
الْحَقّ وَقَالُواْ مَنْ أَشَدُّ مِنَّا قُوَّةً أَوَلَمْ يَرَوْاْ أَنَّ اللَّهَ
الَّذِى خَلَقَهُمْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَكَانُواْ بِـآياتِنَا يَجْحَدُونَ [فصلت:15].
والكبر سبب لغضب الله على العبد غضباً يستوجب صرف الهداية عنه والطبع على قلبه
وإخراجه من دائرة الحب ثم الحرمان من دخول الجنة واستحقاق غضب الجبار ودخول النار
, قال تعالى : (سَأَصْرِفُ عَنْ آيَاتِيَ الَّذِينَ
يَتَكَبَّرُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقّ) (الأعراف/146) ، وقال تعالى : (كَذَلِكَ يَطْبَعُ اللَّهُ عَلَى كُلِّ
قَلْبِ مُتَكَبِّرٍ جَبَّارٍ) (غافر/35) وقال تعالى : (إِنَّهُ لا يُحِبُّ الْمُسْتَكْبِرِينَ) (النحل/23) ، وقال عز وجل : (إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِي سَيَدْخُلُونَ
جَهَنَّمَ دَاخِرِينَ) (غافر/60) .
عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ ، عَنِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم ، قَالَ:قَالَ اللهُ
، عَزَّ وَجَلَّ : الْكِبْرِيَاءُ رِدَائِي ، وَالْعِزَّةُ إِزَارِي ، فَمَنْ نَازَعَنِي
وَاحِدًا مِنْهُمَا أَلْقَيْتُهُ فِي النَّارِ.أخرجه "أحمد"
2/248(7376) و"أبو داود" 4090 .
عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ ، أَنَّ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وسلم قَالَ:لاَ يَنْظُرُ
اللهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِلَى مَنْ يَجُرُّ إِزَارَهُ بَطَرًا.أخرجه مالك :الموطأ"
2655 . والبُخاري (5788).
وعَنْ عِيَاصِ بْنِ حِمَارٍ ، قَالَ : قَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وسلم:إِنَّ
اللهَ أَوْحَى إِلَيَّ أَنْ تَوَاضَعُوا ، حَتَّى لاَ يَبْغِيَ أحَدٌ عَلَى أَحَدٍ
، وَلاَ يَفْخَرَ أَحَدٌ عَلَى أَحَدٍ ، فَقُلْتُ : يَا رَسُولَ اللهِ ، أَرَأَيْتَ
لَوْ أَنَّ رَجُلاً سَبَّنِي فِي مَلأٍ هُمْ أَنْقَصُ مِنِّي ، فَرَدَدْتُ عَلَيْهِ
، هَلْ عَلَيَّ فِي ذَلِكَ جُنَاحٌ ؟ قَالَ : الْمُسْتَبَّانِ شَيْطَانَانِ ، يَتَهَاتَرَانِ
وَيَتَكَاذَبَانِ.
قَالَ عِيَاضٌ : وَكُنْتُ حَرْبًا لِرَسُولِ اللهِ صلى الله عليه وسلم ، فَأَهْدَيْتُ
إِلَيْهِ نَاقَةً قَبْلَ أَنْ أُسْلِمَ ، فَلَمْ يَقْبَلْهَا ، وَقَالَ : إِنِّي أَكْرَهُ
زَبْدَ الْمُشْرِكِينَ. - لفظ أَبي داود : إِنَّ اللهَ أَوْحَى إِلَيَّ أَنْ تَوَاضَعُوا
، حَتَّى لاَ يَبْغِيَ أَحَدٌ عَلَى أَحَدٍ ، وَلاَ يَفْخَرَ أَحَدٌ عَلَى أَحَدٍ. أخرجه البُخَاري في
)الأدب المفرد(428 و428م . وأبو داود (4895).
عن عبد الله بن
عمرو قال كنا عند رسول الله صلى الله عليه و سلم فجاء رجل من أهل البادية عليه جبة
سيجان مزرورة بالديباج فقال ألا إن صاحبكم هذا قد وضع كل فارس ابن فارس قال يريد أن
يضع كل فارس ابن فارس ويرفع كل راع ابن راع قال فأخذ رسول الله صلى الله عليه و سلم
بمجامع جبته وقال ألا أرى عليك لباس من لا يعقل ثم قال إن نبي الله نوحا صلى الله عليه
و سلم لما حضرته الوفاة قال لابنه إني قاص عليك الوصية آمرك باثنتين وأنهاك عن اثنتين
آمرك بلا إله إلا الله فإن السموات السبع والأرضين السبع لو وضعت في كفة ووضعت لا إله
إلا الله في كفة رجحت بهن لا إله إلا الله ولو أن السموات السبع والأرضين السبع كن
حلقة مبهمة قصمتهن لا إله إلا الله وسبحان الله وبحمده فإنها صلاة كل شيء وبها يرزق
الخلق وأنهاك عن الشرك والكبر قال قلت أو قيل يا رسول الله هذا الشرك قد عرفناه فما
الكبر قال أن يكون لأحدنا نعلان حسنتان لهما شراكان حسنان قال لا قال هو أن يكون لأحدنا
حلة يلبسها قال لا قال الكبر هو أن يكون لأحدنا دابة يركبها قال لا قال أفهو أن يكون
لأحدنا أصحاب يجلسون إليه قال لا قيل يا رسول الله فما الكبر قال سفه الحق وغمص الناس. أخرجه النسائي في
"الكبرى" 10600 والبزار والحاكم من حديث عبد الله بن عمرو وقال الحاكم صحيح
الإسناد . السلسلة الصحيحة 1 /259.
2- أسباب
الكبر:
قد يتكبر الإنسان بماله : وذلك يجري بين الأغنياء في لباسهم وخيولهم
ومراكبهم فيحتقر الغني الفقير ويتكبر عليه ، وكل ذلك جهل منهم بفضيلة الفقر وآفة
الغنى , وقد قص علينا القرآن الكريم قصة أصحاب الجنتين أحدهما تكبر بما لديه من
مال وأشياع والآخر كان متواضعاً مخبتاً لله , قال سبحانه : " وَاضْرِبْ لَهُمْ مَثَلًا رَجُلَيْنِ جَعَلْنَا لِأَحَدِهِمَا
جَنَّتَيْنِ مِنْ أَعْنَابٍ وَحَفَفْنَاهُمَا بِنَخْلٍ وَجَعَلْنَا بَيْنَهُمَا زَرْعًا
(32) كِلْتَا الْجَنَّتَيْنِ آتَتْ أُكُلَهَا وَلَمْ تَظْلِمْ مِنْهُ شَيْئًا وَفَجَّرْنَا
خِلَالَهُمَا نَهَرًا (33) وَكَانَ لَهُ ثَمَرٌ فَقَالَ لِصَاحِبِهِ وَهُوَ يُحَاوِرُهُ
أَنَا أَكْثَرُ مِنْكَ مَالًا وَأَعَزُّ نَفَرًا (34) وَدَخَلَ جَنَّتَهُ وَهُوَ ظَالِمٌ لِنَفْسِهِ قَالَ
مَا أَظُنُّ أَنْ تَبِيدَ هَذِهِ أَبَدًا (35) وَمَا أَظُنُّ السَّاعَةَ قَائِمَةً
وَلَئِنْ رُدِدْتُ إِلَى رَبِّي لَأَجِدَنَّ خَيْرًا مِنْهَا مُنْقَلَبًا (36) قَالَ
لَهُ صَاحِبُهُ وَهُوَ يُحَاوِرُهُ أَكَفَرْتَ بِالَّذِي خَلَقَكَ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ
مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ سَوَّاكَ رَجُلًا (37) لَكِنَّا هُوَ اللَّهُ رَبِّي وَلَا أُشْرِكُ
بِرَبِّي أَحَدًا (38) وَلَوْلَا إِذْ دَخَلْتَ جَنَّتَكَ قُلْتَ مَا شَاءَ اللَّهُ
لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ إِنْ تَرَنِ أَنَا أَقَلَّ مِنْكَ مَالًا وَوَلَدًا
(39) فَعَسَى رَبِّي أَنْ يُؤْتِيَنِ خَيْرًا مِنْ جَنَّتِكَ وَيُرْسِلَ عَلَيْهَا
حُسْبَانًا مِنَ السَّمَاءِ فَتُصْبِحَ صَعِيدًا زَلَقًا (40) أَوْ يُصْبِحَ مَاؤُهَا
غَوْرًا فَلَنْ تَسْتَطِيعَ لَهُ طَلَبًا (41) وَأُحِيطَ بِثَمَرِهِ فَأَصْبَحَ يُقَلِّبُ
كَفَّيْهِ عَلَى مَا أَنْفَقَ فِيهَا وَهِيَ خَاوِيَةٌ عَلَى عُرُوشِهَا وَيَقُولُ
يَا لَيْتَنِي لَمْ أُشْرِكْ بِرَبِّي أَحَدًا (42) وَلَمْ تَكُنْ لَهُ فِئَةٌ يَنْصُرُونَهُ
مِنْ دُونِ اللَّهِ وَمَا كَانَ مُنْتَصِرًا (43) هُنَالِكَ الْوَلَايَةُ لِلَّهِ الْحَقِّ
هُوَ خَيْرٌ ثَوَابًا وَخَيْرٌ عُقْبًا (44) سورة الكهف .
وكذلك قص علينا قصة قارون الذي اغتر وتكبر بماله فخسف الله به وبماله , قال
تعالى : إِنَّ قَارُونَ كَانَ مِنْ قَوْمِ مُوسَى فَبَغَى عَلَيْهِمْ
وَآتَيْنَاهُ مِنَ الْكُنُوزِ مَا إِنَّ مَفَاتِحَهُ لَتَنُوءُ بِالْعُصْبَةِ أُولِي
الْقُوَّةِ إِذْ قَالَ لَهُ قَوْمُهُ لَا تَفْرَحْ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْفَرِحِينَ
(76) وَابْتَغِ فِيمَا آتَاكَ اللَّهُ الدَّارَ الْآخِرَةَ وَلَا تَنْسَ نَصِيبَكَ
مِنَ الدُّنْيَا وَأَحْسِنْ كَمَا أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَيْكَ وَلَا تَبْغِ الْفَسَادَ
فِي الْأَرْضِ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُفْسِدِينَ (77) قَالَ إِنَّمَا أُوتِيتُهُ
عَلَى عِلْمٍ عِنْدِي أَوَلَمْ يَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَهْلَكَ مِنْ قَبْلِهِ
مِنَ الْقُرُونِ مَنْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُ قُوَّةً وَأَكْثَرُ جَمْعًا وَلَا يُسْأَلُ
عَنْ ذُنُوبِهِمُ الْمُجْرِمُونَ (78) فَخَرَجَ عَلَى قَوْمِهِ فِي زِينَتِهِ قَالَ
الَّذِينَ يُرِيدُونَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا يَا لَيْتَ لَنَا مِثْلَ مَا أُوتِيَ قَارُونُ
إِنَّهُ لَذُو حَظٍّ عَظِيمٍ (79) وَقَالَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَيْلَكُمْ
ثَوَابُ اللَّهِ خَيْرٌ لِمَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا وَلَا يُلَقَّاهَا إِلَّا الصَّابِرُونَ
(80) فَخَسَفْنَا بِهِ وَبِدَارِهِ الْأَرْضَ فَمَا كَانَ لَهُ مِنْ فِئَةٍ يَنْصُرُونَهُ
مِنْ دُونِ اللَّهِ وَمَا كَانَ مِنَ الْمُنْتَصِرِينَ (81) وَأَصْبَحَ الَّذِينَ تَمَنَّوْا
مَكَانَهُ بِالْأَمْسِ يَقُولُونَ وَيْكَأَنَّ اللَّهَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَاءُ
مِنْ عِبَادِهِ وَيَقْدِرُ لَوْلَا أَنْ مَنَّ اللَّهُ عَلَيْنَا لَخَسَفَ بِنَا وَيْكَأَنَّهُ
لَا يُفْلِحُ الْكَافِرُونَ (82) تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِينَ
لَا يُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَلَا فَسَادًا وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ
(83) سورة القصص .
وقد يتكبر بمنصبه , مر بعض أولاد المهلب بمالك بن دينار وهو يتبختر في مشيته
،ومعه أشياعه وأنصاره فقال له مالك : يا بني لو تركت هذا الخيلاء لكان
أجمل ، فقال أوما تعرفني ؟ قال : أعرفك معرفة جيدة ، أولك نطفة مذرة ، وآخرك
جيفة قذرة ، وأنت بين ذلك تحمل العذرة . فأرخى الفتى رأسه
وكف عما
كان عليه . وقال الأحنف
: عجبت
لمن جرى في مجرى البول مرتين كيف يتكبر .وقال ابن عوف رحمه الله:
عَجِبْتُ مِنْ مُعْجَبٍ بِصُورَتِهِ * * * وَكَانَ بِالأمْسِ نُطْفَةً مَذِرَهْ
وَفِي غَدٍ بَعْدَ حُسْنِ صُورَتِهِ * * * يَصِيرُ فِي اللَّحْدِ جِيفَةً قَذِرَهْ
وَهُوَ عَلَى تِيهِهِ وَنَخْوَتِهِ * * * مَا بَيْنَ ثَوْبَيْهِ يَحْمِلُ الْعَذِرَهْ
جاء أن عمر بن عبد العزيز أتاه ليلة ضيوف ، وكان يكتب فكاد السراج يطفأ فقال
الضيف : أقوم إلى السراج فأصلحه ؟ فقال : ليس من كرم الرجل أن يستخدم ضيفه ، قال :
أفأنبه الغلام ؟ فقال : هي أول نومة نامها ، فقام وملأ المصباح زيتـًا فقال الضيف
: قمت أنت يا أمير المؤمنين ؟ فقال : ذهبت وأنا عمر ، ورجعت وأنا عمر ، ما نقص مني
شيء ، وخير الناس من كان عند الله متواضعـًا .
وقد يتكبر بحسبه ونسبه : فالذي له نسب شريف يستحقر من ليس له ذلك النسب ،
وإن كان أرفع منه علمـًا وعملاً ، وهذا من فعل الجاهلية . عَنِ الْمَعْرُورِ بْنَ سُوَيْدٍ
، قَالَ : لَقِيتُ أَبَا ذَرٍّ بِالرَّبَذَةِ ، وَعَلَيْهِ حُلَّةٌ ، وَعَلَى غُلاَمِهِ
حُلَّةٌ ، فَسَأَلْتُهُ عَنْ ذَلِكَ ، فَقَالَ: إِنِّي سَابَبْتُ رَجُلاً ، فَعَيَّرْتُهُ
بِأُمِّهِ ، فَقَالَ لِيَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وسلم: يَا أَبَا ذَرٍّ ، أَعَيَّرْتَهُ
بِأُمِّهِ ، إِنَّكَ امْرُؤٌ فِيكَ جَاهِلِيَّةٌ ، إِخْوَانُكُمْ خَوَلُكُمْ ، جَعَلَهُمُ
اللَّهُ تَحْتَ أَيْدِيكُمْ ، فَمَنْ كَانَ أَخُوهُ تَحْتَ يَدِهِ فَلْيُطْعِمْهُ مِمَّا
يَأْكُلُ ، وَلْيُلْبِسْهُ مِمَّا يَلْبَسُ ، وَلاَ تُكَلِّفُوهُمْ مَا يَغْلِبُهُمْ
، فَإِنْ كَلَّفْتُمُوهُمْ فَأَعِينُوهُمْ.
- وفي رواية : عَنِ الْمَعْرُورِ ، عَنْ أَبِي ذَرٍّ ، قَالَ : رَأَيْتُ عَلَيْهِ
بُرْدًا ، وَعَلَى غُلاَمِهِ بُرْدًا ، فَقُلْتُ : لَوْ أَخَذْتَ هَذَا فَلَبِسْتَهُ
كَانَتْ حُلَّةً ، وَأَعْطَيْتَهُ ثَوْبًا آخَرَ ، فَقَالَ : كَانَ بَيْنِي وَبَيْنَ
رَجُلٍ كَلاَمٌ ، وَكَانَتْ أُمُّهُ أَعْجَمِيَّةً ، فَنِلْتُ مِنْهَا ، فَذَكَرَنِي
إِلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم ، فَقَالَ لِي : أَسَابَبْتَ فُلاَنًا ؟ قُلْتُ
: نَعَمْ ، قَالَ : أَفَنِلْتَ مِنْ أُمِّهِ ؟ قُلْتُ : نَعَمْ ، قَالَ : إِنَّكَ امْرُؤٌ
فِيكَ جَاهِلِيَّةٌ ، قُلْتُ : وعَلَى حِينِ سَاعَتِي هَذِهِ مِنْ كِبَرِ السِّنِّ
؟ قَالَ : نَعَمْ ، هُمْ إِخْوَانُكُمْ ، جَعَلَهُمُ اللَّهُ تَحْتَ أَيْدِيكُمْ ،
فَمَنْ جَعَلَ اللَّهُ أَخَاهُ تَحْتَ يَدِهِ فَلْيُطْعِمْهُ مِمَّا يَأْكُلُ ، وَلْيُلْبِسْهُ
مِمَّا يَلْبَسُ ، وَلاَ يُكَلِّفُهُ مِنَ الْعَمَلِ مَا يَغْلِبُهُ ، فَإِنْ كَلَّفَهُ
مَا يَغْلِبُهُ فَلْيُعِنْهُ عَلَيْهِ.)".أخرجه "أحمد"
5/158 (21738) و"البُخاري" 1/14(30) وفي "الأدب المفرد" 194 و"مسلم"
5/92(4326).
وقد يتكبر بأنصاره وأشياعه : فقد يغتر الإنسان بمن حوله
من أشياع وأنصار وينسى انه سوف يأتي ربه يوما وليس معه أحد " إنْ كُلُّ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ إِلَّا
آتِي الرَّحْمَنِ عَبْدًا (93) لَقَدْ أَحْصَاهُمْ وَعَدَّهُمْ عَدًّا (94) وَكُلُّهُمْ
آتِيهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَرْدًا (95) سورة مريم .
واعلم أن التكبر في شمائل الرجل كصعر في وجهه ، ونظره شزرًا ، وفي أقواله حتى
في صوته ونغمته ، ويظهر في مشيته وتبختره ، وقيامه وجلوسه وحركاته وسكناته ، فمن
المتكبرين من يجمع ذلك كله ، ومنهم من يتكبر في بعض ويتواضع في بعض ، فمنها التكبر
بأن يحب قيام الناس له أوبين يديه ، ومنها أن لا يمشي إلا ومعه غيره خلفه ، ومنها
أن لا يتعاطى بيده شغلاً في بيته ، والتواضع خلافه .
قال ابن أبي سلمة : قلت لأبي سعيد الخدري : ما ترى فيما أحدث الناس من الملبس
والمشرب والمركب والمطعم ؟ فقال : يا ابن أخي ، كل لله واشرب لله والبس لله ، وكل
شيء من ذلك دخله زهو أو مباهات أو رياء أو سمعة فهو معصية وسرف ، وعالج في بيتك من
الخدمة ما كان يعالج رسول الله - صلى الله عليه وسلم - في بيته ، كان يحلب الشاة ،
ويخصف النعل، ويرقع الثوب ، ويأكل مع خادمه ، ويشتري الشيء من السوق لا يمنعه
الحياء أن يعلق الإناء بيده ، ويصافح الغني والفقير ، ويسلم مبتدئـًا على كل من
استقبله من صغير أو كبير ، ويجيب إذا دُعيَ ولا يحقر ما دُعيَ إليه ، لين الخلق ،
جميل المعاشرة ، طليق الوجه ، شديدًا في غير عنف ، متواضعـًا في غير مذلة ، جوادًا
من غير سرف ، رقيق القلب ، زادت عائشة - رضي الله عنها - وأنه - صلى الله عليه
وسلم - لم يمتلئ قط شبعـًا ، ولم يبث إلى أحد شكوى ، وكان يقول : " البذاذة
من الإيمان "(رواه أبو داود وابن ماجة والحاكم ، وصححه الألباني)
.
فقال هارون : سألت عن معنى البذاذة فقال : هو الدون من اللباس ، فمن طلب
التواضع فليقتد به - صلى الله عليه وسلم - ومن لم يرض لنفسه بذلك فما أشد جهله ،
فلقد كان - صلى الله عليه وسلم - أعظم خلق الله في الدنيا والدين ، فلا عز ولا
رفعة إلا في الاقتداء به .
وقد يتكبر الإنسان بعلمه : فما أسرع الكبر إلى بعض
العلماء فلا يلبث أن يستشعر في نفسه كمال العلم ، فيستعظم نفسه ويحتقر الناس
ويستجهلهم ويستخدم من خالطه منهم وقد يرى نفسه عند الله تعالى أعلى وأفضل منهم .
قال تعالى :" وَاتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ الَّذِي آتَيْنَاهُ
آيَاتِنَا فَانْسَلَخَ مِنْهَا فَأَتْبَعَهُ الشَّيْطَانُ فَكَانَ مِنَ الْغَاوِينَ
(175) وَلَوْ شِئْنَا لَرَفَعْنَاهُ بِهَا وَلَكِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَى الْأَرْضِ وَاتَّبَعَ
هَوَاهُ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ الْكَلْبِ إِنْ تَحْمِلْ عَلَيْهِ يَلْهَثْ أَوْ تَتْرُكْهُ
يَلْهَثْ ذَلِكَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا فَاقْصُصِ الْقَصَصَ
لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ (176) سورة الأعراف .
قال ابن عباس وابن مسعود ومجاهد رحمهم الله : نزلت هذه الآية في بلعم بن باعوراء
، وذلك لأن موسى عليه السلام قصد بلده الذي هو فيه ، وغزا أهله وكانوا كفاراً ، فطلبوا
منه أن يدعو على موسى عليه السلام وقومه ، وكان مجاب الدعوة ، وعنده اسم الله الأعظم
فامتنع منه ، فما زالوا يطلبونه منه حتى دعا عليه فاستجيب له ووقع موسى وبنو إسرائيل
في التيه بدعائه ، فقال موسى : يا رب بأي ذنب وقعنا في التيه . فقال : بدعاء بلعم
. فقال : كما سمعت دعاءه علي ، فاسمع دعائي عليه ، ثم دعا موسى عليه أن ينزع منه اسم
الله الأعظم والإيمان ، فسلخه الله مما كان عليه ونزع منه المعرفة . فخرجت من صدره
كحمامة بيضاء فهذه قصته . تفسير الرازي 7/297.
3- علاج
الكبر:
والكبر من المهلكات ، وإزالته فرض عين ، ولا يزول بمجرد التمني، بل بالمعالجة
، وفي معالجته مقامان :
أحدهما : قطع شجرته من مغرسها في القلب :
فإن أصحاب النفوس العلية الكريمة إذا وسّع الله عليهم لم يزدادوا إلا تواضعا وذلة
لله وللمؤمنين، عمر بن الخطاب على جلالة قدره، ويدمر رب العزة دولة كسرى وفارس تحت
قدمه، ويحكم ثلث العالم في وقته، وقف على المنبر والناس عند قدمه، فتعجبه نفسه فيقول
- مخاطبا لنفسه -: (لقد كنت تسمى عميرا، ولقد كنت ترعى غنميات لآل الخطاب، على تمرات
تأكلها وتسد بها جوعتك، ثم أصبحت تسمى عمرا، ثم أصبح يقال لك: أمير المؤمنين)، ثم ترك
المنبر ونزل، سأله الناس، لماذا قلت هذا يا أمير المؤمنين ؟! قال: (أعجبتني نفسي فأردت
أن أذلها)
ومر عمر رضي الله تعالى عنه بخوله هذه في أيام خلافته فقالت له قف يا عمر فوقف
لها ودنا منها واصغى اليها وأطالت الوقوف واغلظت له القول أي قالت له هيات يا عمر عهدتك
وأنت تسمى عميرا وأنت في سوق عكاظ ترعى القيان بعصاك فلم تذهب الأيام حتى سميت عمر
ثم لم تذهب الأيام حتى سميت أمير المؤمنين فاتق الله في الرعية واعلم أنه من خاف الوعيد
قرب عليه البعيد ومن خاف الموت خشي الفوت فقال لها الجارود قد أكثرت أيتها المرأة على
أمير المؤمنين فقال عمر رضي الله عنه دعها وفي رواية فقال له قائل حبست الناس لأجل
هذه العجوز قال ويحك وتدري من هذه قال لا قال هذه امرأة قد سمع الله شكواها من فوق
سبع سموات هذه خولة بنت ثعلبة والله لم تنصرف عني إلى الليل ما انصرفت حتى تنقضي حاجتها
. الاستيعاب 4: 283, السيرة الحلبية
2/724.
الثاني : دفع العرض منه بالأسباب التي قد يتكبر بها .
جعل عمر بن الخطاب في طريقه إلى الشام بينه وبين غلامه مناوبة ، فكان
يركب الناقة ويأخذ الغلام بزمام الناقة ويسير مقدار فرسخ ثم ينزل ويركب الغلام
ويأخذ عمر بزمام الناقة ويسير مقدار فرسخ ، فلما قرب من
الشام كانت نوبة ركوب الغلام فركب الغلام و أخذ عمر بزمام الناقة ، فاستقبله الماء في الطريق فجعل عمر يخوض في الماء ونعله تحت إبطه
اليسرى
وهو آخذ بزمام الناقة ، فخرج أبو عبيدة بن الجراح وكان أميرا على الشام وقال :
" يا
أمير المؤمنين إن عظماء الشام يخرجون إليك فلا يحسن أن يروك على هذه الحال
" ، فقال عمر : " إنما أعزنا الله بالإسلام فلا نبالي
من مقالة الناس .
قال الشاعر :
تواضع تكن كالنجم
لاح لناظر **** على صفحات الماء وهو رفيع
ولا تك كالدخان يعلو بنفســـــه **** إلى طبقات الجو وهو وضيع
ولا تك كالدخان يعلو بنفســـــه **** إلى طبقات الجو وهو وضيع
قال الواقدي : فلما أشرف خالد بن الوليد رضي الله عنه ومن معه على عساكر الروم
نظر المسلمون إلى عساكر الروم وهم خمسة فراسخ في العرض وعن نوفل بن دحية أن خالد بن
الوليد لما ترجل عن جواده وترجل المائة جعلوا يتبخترون في مسيرهم ويجرون حمائل سيوفهم
ويخترقون صفوف الحجاب والبطارقة ولا يهابون أحدًا إلى أن وصلوا إلى النمارق والفراش
والديباج ولاح لهم ماهان وهو جالس على سريره فلما نظر أصحاب رسول الله صلى الله عليه
وسلم إلى ما ظهر من زينته وملكه عظموا الله تعالى وكبروه وطرحت لهم الكراسي فلم يجلسوا
عليها بل رفع كل واحد منهم ما تحته وجلسوا على الأرض فلما نظر ماهان إلى فعلهم تبسم
وقال : يا معاشر العرب لم تأبون كرامتنا ولم أزلتم ما تحتكم من الكراسي وجلستم على
الأرض ولم تستعملوا الأدب معنا ودستم على فراشنا .قال : فقال خالد بن الوليد : إن الأدب
مع الله تعالى أفضل من الأدب معكم وبساط الله أطهر من فرشكم لأن نبينا محمدًا صلى الله
عليه وسلم قال : جعلت لي الأرض مسجدًا وطهورًا ثم قرأ لقوله تعالى : { منها خلقناكم وفيها نعيدكم ومنها نخرجكم تارة أخرى } [ طه : 55 ] .انظر : الواقدي : فتوح الشام 281.
روي في شرح الصحيفة عن عمر بن شيبة انه قال بينما كنت في مكة المكرمة بين
الصفا والمروة رأيت شخصا قد
ركب جملا وغلمانه يبعدون الناس من حوله ، بعد مدة دخلت بغداد فرأيت شخصا ناحلا حافيا
أشعث طويل الشعر فأطلت النظر إليه فقال لي مالك تنظر إلى؟ فقلت : انك تشبه رجلا
متكبرا رأيته بين الصفا والمروة، وكان كذا وكذا فقال: آنا ذلك الرجل ، فقلت : وما
الذي جرى حتى صرت إلى ما أنت فيه؟ فقال : لقد تكبرت حين كان يتواضع لي الناس،
فجعلني الله في موضع يتكبر علي الناس.
يَا مُظْهِرَ الْكِبْرِ إعْجَابًا بِصُورَتِهِ * * * اُنْظُرْ خَلاَكَ فَإِنَّ
النَّتْنَ تَثْرِيبُ
لَوْ فَكَّرَ النَّاسُ فِيمَا فِي بُطُونِهِمْ * * * مَا اسْتَشْعَرَ الْكِبْرَ
شُبَّانٌ وَلاَ شِيبُ
هَلْ فِي ابْنِ آدَمَ مِثْلُ الرَّأْسِ مَكْرُمَةً * * * وَهُوَ بِخَمْسٍ مِنْ
الأقْذَارِ مَضْرُوبُ
أَنْفٌ يَسِيلُ وَأُذْنٌ رِيحُهَا سَهِكٌ * * * وَالْعَيْنُ مُرْفَضَّةٌ وَالثَّغْرُ
مَلْعُوبُ
يَا ابْنَ التُّرَابِ وَمَأْكُولَ التُّرَابِ غَدًا * * * أَقْصِرْ فَإِنَّك مَأْكُولٌ وَمَشْرُوبُ
جعلنا الله وإياكم من المتواضعين الذين يمشون على الأرض هونا , وأعاذنا الله
وإياكم من شر الكبر والمتكبرين .
ثانياً : الحسد :
الحسد داء عضال, وشر وبيل يضر بصاحبه قبل أن يضر بالآخرين , وأول خطيئة كانت في
الوجود هي خطيئة الحسد حيث حسد إبليس آدم وأبي أن يسجد له فحمله الحسد على المعصية
, وكان سبباً في طرده من رحمة الله تعالى , كما أن أول جريمة حدثت على ظهر الأرض
كانت بسبب الحسد حينما حسد قابيل أخاه هابيل , ولقد نهى الإسلام عن الحسد وحذر منه
لما له من خطر على الدين , قال تعالى ذماً لأهل الكفر والضلال " وَدَّ كَثِيرٌ مِّنْ أَهْلِ الْكِتَابِ لَوْ يَرُدُّونَكُم
مِّن بَعْدِ إِيمَانِكُمْ كُفَّاراً حَسَدًا مِّنْ عِندِ أَنفُسِهِم مِّن بَعْدِ
مَا تَبَيَّنَ لَهُمُ الْحَقُّ فَاعْفُواْ وَاصْفَحُواْ حَتَّى يَأْتِيَ اللّهُ
بِأَمْرِهِ إِنَّ اللّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ (109) سورة البقرة.
والمسلم يستعيذ بالله من شر الحسد, قال تعالى: {وَمِن
شَرِّ حَاسِدٍ إِذَا حَسَدَ} (5) سورة الفلق.
وبين النبي صلى الله عليه وسلم أن الناس لا يزال فيهم الخير والصلاح ما لم
ينتشر بينهم الحسد والبغضاء. عَنْ ضَمُرَةَ بن ثَعْلَبَةَ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ
صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ:"لا يَزَالُ النَّاسُ بِخَيْرٍ مَا لَمْ يَتَحَاسَدُوا".
أخرجه الطبراني (8/309 ، رقم 8157) . قال الهيثمى (8/78) : رجاله ثقات,
السلسلة الصحيحة 9/172.
والحاسد يضر نفسه قبل أن يضر غيره فيظل في عذاب دائم وفي ألم مستمر وفي حزن
متواصل,وهو صاحب قلب ميت ونفس خبيثة , وقديما قيل : " لا راحة مع الحسد
" .
ولقد انتشر هذا الداء بين الناس اليوم , ولا يكاد يخلو جسد من حسد , بل وأصبح
الناس – ولا حول ولا قوة إلا بالله - لا
يحسدون الأحياء فقط, بل وصل الحسد إلى الأموات, فيقولون كان مشهد فلان ( أي جنازته
) كيت وكيت , وصلى عليه فلان وفلان , وترك كذا وكذا , قال الشاعر :
همْ يحسدوني على موتي فوا أسفاً * * * حتى على الموتِ لا أخلو مِنَ الحسدِ
وهذا كله من ضعف الإيمان, ومن عدم الرضا واليقين بما وهب الرحمن المنان .
1- معنى
الحسد:
قال ابن الأثير: الحسد : هو أن يرى الرجل لأخيه نعمة فيتمنى أن تزول عنه وتكون
له دونه. ( النهاية في غريب الحديث والأثر لابن الأثير (1/383).
وقال ابن حجر رحمه الله : الحسد تمني زوال النعمة عن مستحق لها .( فتح الباري (10/481).
وقال النووي رحمه الله : الحسد هو تمني زوال النعمة عن صاحبها ، سواء كانت
نعمة دين أو دنيا . رياض الصالحين (ص : 466).
ولقد وردت كلمة الحسد في القرآن الكريم بمشتقاتها المختلفة خمس مرات.
وقال ابن القيم ـ رحمه الله ـ: أصل الحسد هو بغض نعمة الله على المحسود وتمنى
زوالها , فالحاسد عدو النعم، وهذا الشر هو من نفسه وطبعها، وليس هو شيئا اكتسبه من
غيرها، بل هو من خبثها وشرها. ( التفسير القيم صـ 583 ).
وقال صاحب الظلال في تعريف الحسد: هو انفعال نفسي إزاء نعمة الله على بعض
عباده مع تمنى زوالها، وسواء اتبع هذا الحاسد هذا الانفعال بسعي منه لإزالة النعمة
تحت تأثير الحقد والغيظ، أو وقف عند حد الانفعال النفسي، فإن شراً يمكن أن يعقب
هذا الانفعال . تفسير الظلال (6/4008).
حقيقة الحسد والحاسد :
وحقيقة الحسد : بغض نعمة الله على العبد وإن لم يتمنَّ زوالها ,قال الحسن رحمه
الله : ما رأيت ظالماً أشبه بمظلوم من حاسد ، نغص دائم وحزن لازم .
والحسد كما هو حقيقة شرعية فهو حقيقة علمية, فإن الله ـ تبارك وتعالى ـ ما ذكر
شيئا في كتابه الكريم إلا وله شأن وحكم وحكمة، فالحسد جاء ذكره في القرآن وفي
السنة النبوية الشريفة، وذلك يعنى أنه طبيعة قائمة في نفوس الناس الذين لا يتقون
الله فيحسدون الناس على ما آتاهم الله من فضله، وهذا من حيث الاعتقاد لا مراء فيه
ولا جدال عليه، ولكن تُرى هل له من القطعيات العلمية اليقينية ما تؤكد مصداقية حدوثه وإنه حق .
قال ابن القيم( كما في التفسير القيم صـ573، والطب النبوي صـ231): "أبطلت طائفة ممن قل نصيبهم من السمع والعقل أمر العين، وقالوا: إنما
ذلك أوهام لا حقيقة لها، وهؤلاء من أجهل
الناس بالسمع والعقل، ومن أغلظهم حجاباً وأكثفهم
طباعاً وأبعدهم عن معرفة الأرواح والنفوس وأفعالها وتأثيراتها، وعقلاء
الأمم على اختلاف مللهم ونحلهم لا تدفع أمر العين ولا تنكره، وإن اختلفوا في سببه
ووجهة تأثير العين، ثم قال: " وقد دلّ القرآن والسنة على أن نفس حسد الحاسد
يؤذي المحسود " أهـ
مما لا ريب فيه ولا يختلف عليه إنس ولا جان بأن للإنسان روحاً تحكمه وتهيمن
عليه، وهي سر حياته ونبض فؤاده وهذه الروح كالملائكة والجن لا تُرى وإن كانت مثلهم
حقيقة لا خيالاً، وواقعاً لا محالاً، وهذه الروح تتأثر بروحانيات وأمور شتى ينتج
عن ذلك تقلبات وتغيرات في الإنسان، فالحزن مثلاً شيء وجداني قد يصل به الأمر أن
يدمر الإنسان إن استمر ودام، وكذلك السرور والفرح قد يؤثران على الإنسان بما يبهج
حياته ويدعم صحته ويطيل في عمره بإذن الله ويحرك فيه طاقات وطاقات .
هكذا إن تسلط شيطان منطلق من عين حاسد يريد نشر الشر بين الناس ويتمنى زوال ما
أنعم الله عليهم فإن ذلك الخفي الشرير إبليس يحدث اضطرابا في صاحب النعمة، أو في
ذات النعمة فيُخرِّبها ويهلكها بقوة خفية تحركت باديء ذي بدء من هذا الحاسد المطيع
للشيطان .
قال الدكتور فيكتور يوشيه:" إن الحسد والغيرة والحقد أقطاب ثلاثة لشيء
واحد، وإنها لآفات تنتج سموماً تضر بالصحة وتقضي على جانب كبير من الطاقة والحيوية
اللازمتين للتفكير والعمل ". (القرآن والعلم
للدكتور / عبد الرزاق نوفل صـ 28).
قال ابن القيم ـ رحمه الله ـ: فلله كم من قتيل، وكم من سليب، وكم من معافٍ،
عاد مضني على فراشه ؟.يقول طبيبه: لا أعلم داءه ما هو ؟ فصدق، ليس هذا الداء من
علم الطبائع، فهذا من علم الأرواح وصفاتها وكيفياتها ومعرفة تأثيراتها في الأجسام
والطبائع وانفعال الأجسام عنها، وهذا علم لا يعرفه إلا خواص .
وقال الجاحظ عن حقيقة الحاسد : هو الكلب الكلِب ، والنمر الحرِب ، والسم
القشِب ، والفحل القطِم ، والسيل العرم ، إن مَـلَـكَ قتل وسبا ، وإن مُلِك عصى
وبغى ، حياتك موته وثبوره ، وموتك عرسه وسروره ، يصدق عليك كل شاهد زور ، ويكذب
فيك كل عدل مرضيّ ، لا يحب من الناس إلا من يبغضك ، ولا يبغض إلا من يحبك إنك غير
سالم منه وإن رفعت القذى عن لحيته ، وسويت عليه ثوبه فوق منكبه ، ولبست ثوب
الاستكانة عند رؤيته ، واغتفرت له الزلة بعد زلته ، واستحسنت كل ما يقبح من شيمه ،
وصدقته على كذبه ، وأعنته على فجرته ، فما هذا العناء ؟ وما هذا الداء العياء ؟ ،
إنه لا يأتيك ولكنه يناديك ، ولا يحاكمك ولكنه يوازنك ، أحسن ما تكون عنده حالاً :
أقل ما تزيد مالاً ، وأكثر ما تكون عيالاً ، وأعظم ما تكون ضلالاً . وأفرح ما يكون
بك أقرب ما تكون بالمصيبة عهداً وأبعد ما تكون من الناس حمداً ، فإذا كان الأمر
على هذا فمجاورة الأموات ، ومخالطة الزمنى ، والاجتنان بالجدران ، ومص المصران ،
وأكل القردان ، أهون من معـاشرة مثله ، والاتصال بحبله . رسالة الحاسد
والمحسود (ص: 26 – 29).
قال الشافعي رحمه الله تعالى :
وداريت كل الناس لكن حاسدي *** مداراته عزَّت وعزَّ منالها
وكيف يداري المرء حاسد نعمةٍ *** إذا كان لا يرضيه إلا زوالها ؟
الفرق بين الحسد والعين :
من أهم الفروق التي ذكرها أهل العلم كابن الجوزي وابن القيم وابن حجر والنووي
وغيرهم ـ رحمهم الله جميعاً ـ
1ـ الحاسد أعم من العائن، فالعائن حاسد خاص، فكل عائن حاسد وليس كل حاسد
عائناً، ولذلك جاء ذكر الاستعاذة في سورة الفلق من الحاسد، فإذا استعاذ المسلم من
شر الحاسد دخل فيه العائن، وهذا من شمول القرآن وإعجازه وبلاغته.( التفسير القيم:759
).
2ـ الحسد يتأتى عن الحقد والبغض وتمني زوال النعمة، أما العين فيكون سببها في
الغالب الإعجاب والاستعظام والاستحسان .
3ـ الحسد والعين يشتركان في الأثر حيث يسببان ضرراً للمعين والمحسود، ويختلفان
في المصدر، فمصدر الحسد تحرُّق القلب واستكثار النعمة على المحسود، وتمنى زوالها
عنه، أما العائن فمصدره انقداح نظرة العين، لذا فقد يصيب من لا يحسده من جماد أو
حيوان أو زرع أو مال، وربما أصابت عينه نفسه، فرؤيته للشيء رؤية تعجب وتحديق مع
تكيف نفسه بتلك الكيفية تؤثر في المعين .(التفسير
القيم:577، وبدائع الفوائد جـ2صـ 231).
4ـ الحاسد يمكن أن يحسد في الأمر المتوقع قبل وقوعه،أو يحصل عند غيبة المحسود
وحضوره بينما العائن لا يعين إلا الموجود بالفعل , قال تعالى : {وَإِن يَكَادُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَيُزْلِقُونَكَ
بِأَبْصَارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّكْرَ وَيَقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ}
(51) سورة القلم.
5ـ لا يحسد الإنسان نفسه ولا ماله ولكنه قد يعينهما .
6ـ لا يقع الحسد إلا من نفس خبيثة حاقدة، ولكن العين قد تقع من رجل صالح من
جهة إعجابه بالشيء دون إرادة منه إلى زواله، كما حدث من عامر بن ربيعة عندما أصاب
سهل بن حنيف بعين برغم أن عامراً t من السابقين إلى الإسلام، بل ومن أهل بدر .
2- أسباب
الحسد:
أول من وقع في قلبه الحسد إبليس –
عليه لعنة الله – فقد حسد آدم – عليه السلام – لأن الله اجتباه بالخلافة، وأمر
الملائكة أن تسجد له، عند ذلك اضطرمت واشتعلت نار الحقد والحسد في أحشاء إبليس فتكبر
عن أمر الله كما قال ربنا: { وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلاَئِكَةِ
اسْجُدُواْ لآدم فَسَجَدُواْ إِلاَّ إِبْلِيسَ أَبَى وَاسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ
الْكَافِرِينَ } ( البقرة: 34 ).
وكانت النتيجة أن طرده الله من الجنة، كما قال تعالى: { قَالَ مَا مَنَعَكَ أَلاَّ تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُكَ
قَالَ أَنَاْ خَيْرٌ مِّنْهُ خَلَقْتَنِي مِن نَّارٍ وَخَلَقْتَهُ مِن طِينٍ{12}
قَالَ فَاهْبِطْ مِنْهَا فَمَا يَكُونُ لَكَ أَن تَتَكَبَّرَ فِيهَا فَاخْرُجْ
إِنَّكَ مِنَ الصَّاغِرِينَ{13} قَالَ أَنظِرْنِي إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ{14} قَالَ
إِنَّكَ مِنَ المُنظَرِينَ{15} قَالَ فَبِمَا أَغْوَيْتَنِي لأَقْعُدَنَّ لَهُمْ
صِرَاطَكَ الْمُسْتَقِيمَ {16} ثُمَّ لآتِيَنَّهُم مِّن بَيْنِ أَيْدِيهِمْ وَمِنْ
خَلْفِهِمْ وَعَنْ أَيْمَانِهِمْ وَعَن شَمَآئِلِهِمْ وَلاَ تَجِدُ أَكْثَرَهُمْ
شَاكِرِينَ } ( الأعراف 17:12 ).
وقول إبليس – لعنه الله –:{وَلاَ تَجِدُ
أَكْثَرَهُمْ شَاكِرِينَ } أي أنه
توعد بأن يجعلهم من الحاسدين .
قيل لما ركب نوح السفينة، وحمل فيها من كل زوجين اثنين، كما أمر، فرأى في السفينة
شيخاً لم يعرفه، فقال له نوح: " ما أدخلك؟ قال: دخلت لأصيب قلوب أصحابك، فتكون
قلوبهم معي، وأبدانهم معك، قال نوح: " اخرج منها يا عدو الله فإنك رجيم،
" وإن عليك اللعنة إلى يوم الدين " ، فقال إبليس: خمس أهلك بهن الناس، وسأحدثك
منهن بثلاث، ولا أحدثك بالثنتين، فأوحى الله إلى نوح أنه لا حاجة بك إلى الثلاث، مره
يحدثك بالثنتين، قال: فهما أهلك للناس، وهما لا يكذبان، هما اللتان لا يخلفاني: الحسد،
وبالحسد لعنت، وجعلت شيطاناً رجيماً، والحرص، أتيح آدم الجنة كلها، فأصبت حاجتي منه
بالحرص.( ابن منظور : مختصر تاريخ دمشق 8/38).
وكل ذي نعمة محسود قال أبو تمام الطائي :
وإذا أراد الله نشر فضيلةٍ *** طويت أتاح لها لسان حسودِ
لولا اشتعال النار في جزل الغضا *** ما كان يعرف طيب ريح العودِ
لولا التخوف للعواقب لم يزل *** للحاسد النعمى على المحسودِ
وللحسد أسباب كثيرة منها :
1) عدم الرضا والقناعة بما قسمه الله تعالى.
فالحسود عدو النعمة ، غضبان على القدر . قال ابن مسعود رضي الله عنه : ألا لا
تعادوا نعم الله ، قيل : ومن يعادي نعم الله ؟ قال : الذين يحسدون الناس على ما
آتاهم الله من فضله . القرطبي : الجامع لأحكام القرآن 1/1409.
فإن أول خطأ يقع فيه الحاسد هو: ردّه لقدر الله في خلق الله، وثاني ما يصيبه أنه
قبل أن ينال المحسود بشرّ منه؛ فقلبه يحترق حقداً. ولذلك قالوا: الحسد هو الذنب أو
الجريمة التي تسبقها عقوبتها؛ لأن كل جريمة تتأخر عقوبتها عنها إلا الحسد، فقبل أن
يرتكب الحاسد الحسد تناله العقوبة؛ لأن الحقد يحرق لبه وربما قال قائل: وما ذنب المحسود؟..
ونقول: إن الله جعل في بعض خلقه داء يصيب الناس، والحسد يصيبهم في نعمهم وفي عافيتهم.
وما ذنب المقتول حين يوجه القاتل مسدسه ليقتله به؟ هذه مثل تلك. فالمسدس نعمة من نعم
الله عند إنسان ليحمي نفسه به، وليس له أن يستعمله في باطل. تفسير الشعراوي 54/335.
قال الشاعر :
حَسَدُوا الفتى إذْ لم ينالوا سعيَهُ * * فالناسُ أعداءٌ لهُ وخصومُ
كضرائرِ الحسناءِ قُلْن لوجهِهَا * * حسداً ومقتاً إنهُ لذميمُ
2) الكبر والعجب بالنفس :
فإذا كان الحاسد معجباً بنفسه رأى أنه
أحق بالنعم من غيره, وأن غيره لا يستحق هذه النعم ؛ لأنه – فيما يخيل له – أذكر
وأعقل منه , وينسى أن الأرزاق أقدار من الله وأسباب , وليست فهماً ولا حجا .
قال أبو تمام :
يَنَالُ الْفَتَى مِنْ عَيْشِهِ وَهُوَ جَاهِلُ * * وَيُكْدِي الْفَتَى مِنْ دَهْرِهِ
وَهُوَ عَالِمُ
وَلَوْ كَانَتْ الأرزاق تَجْرِي عَلَى الْحِجَا * * هَلَكْنَ إذَنْ مِنْ جَهْلِهِنَّ الْبَهَائِمُ
3) خبث النفس :
فبعض النفوس نعوذ بالله منها لا تتمنى
لأحد خيراً أبداً ، بل ربما تتمنى الشر لمن أحسن إليها لخبث دفين فيها .ولقد
أخبرنا النبي صلى الله عليه وسلم أن أفضل الناس ما كان قلبه طاهرا ونفسه طيبة ؛ لا
يحقد ولا يحسد . عَنْ عَبْدِ اللهِ بْنِ عَمْرٍو . قال:قِيلَ لِرَسُولِ اللهِ صلى الله
عليه وسلم : أَيُّ النَّاسِ أَفْضَلُ ؟ قَالَ : كُلُّ مَخْمُومِ الْقَلْبِ ، صَدُوقِ
اللِّسَانِ . قَالُوا : صَدُوقُ اللِّسَانِ نَعْرِفُهُ ، فَمَا مَخْمُومُ الْقَلْبِ
؟ قَالَ : هُوَ التَّقِيُّ النَّقِيُّ ، لاَ إِثْمَ فِيهِ ، وَلاَ بَغْيَ ، وَلاَ غِلَّ
، وَلاَ حَسَدَ.أخرجه ابن ماجة (4216) السلسلة الصحيحة" 2 / 669.
وذكرت كتب السنة هذه القصة الرائعة في فضل سلامة الصدر ونبذ التحاسد والتباغض
, عَنِ الزُّهْرِيِّ ، عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ ، قَالَ:بَيْنَمَا نَحْنُ جُلُوسٌ
عِنْدَ رَسُولِ اللهِ صلى الله عليه وسلم ، قَالَ : يَطْلُعُ عَلَيْكُمُ الآنَ رَجُلٌ
مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ، فَطَلَعَ رَجُلٌ مِنَ الأَنْصَارِ ، تَنْطُِفُ لِحْيَتُهُ
مَاءً مِنْ وَضُوئِهِ ، مُعَلِّقٌ نَعْلَيْهِ فِي يَدِهِ الشِّمَالِ ، فَلَمَّا كَانَ
مِنَ الْغَدِ ، قَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وسلم : يَطْلُعُ عَلَيْكُمُ الآنَ
رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ ، فَطَلَعَ ذَلِكَ الرَّجُلُ عَلَى مِثْلِ مَرْتَبَتِهِ
الأُولَى ، فَلَمَّا كَانَ مِنَ الْغَدِ ، قَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وسلم
: يَطْلُعُ عَلَيْكُمُ الآنَ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ ، فَطَلَعَ ذَلِكَ الرَّجُلُ
عَلَى مِثْلِ مَرْتَبَتِهِ الأُولَى ، فَلَمَّا قَامَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه
وسلم ، تَبِعَهُ عَبْدُ اللهِ بْنُ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ ، فَقَالَ : إِنِّي لاَحَيْتُ
أَبِي ، فَأَقْسَمْتُ أَنْ لاَ أَدْخُلَ عَلَيْهِ ثَلاَثَ لَيَالٍ ، فَإِنْ رَأَيْتَ
أَنْ تُؤْوِيَنِي إِلَيْكَ حَتَّى تَحِلَّ يَمِينِي فَعَلْتَ ، فَقَالَ : نَعَمْ، قَالَ
أَنَسٌ : فَكَانَ عَبْدُ اللهِ بْنُ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ يُحَدِّثُ : أَنَّهُ بَاتَ
مَعَهُ لَيْلَةً ، أَوْ ثَلاَثَ لَيَالٍ ، فَلَمْ يَرَهُ يَقُومُ مِنَ اللَّيْلِ بِشَيْءٍ
، غَيْرَ أَنَّهُ إِذَا انْقَلَبَ عَلَى فِرَاشِهِ ذَكَرَ اللهَ وَكَبَّرَ ، حَتَّى
يَقُومَ لِصَلاَةِ الْفَجْرِ ، فَيُسْبِغُ الْوُضُوءَ ، قَالَ عَبْدُ اللهِ : غَيْرَ
أَنِّي لاَ أَسْمَعُهُ يَقُولُ إِلاَّ خَيْرًا ، فَلَمَّا مَضَتِ الثَلاَثُ لَيَالٍ
كِدْتُ أَحْتَقِرُ عَمَلَهُ ، قُلْتُ : يَا عَبْدَ اللهِ ، إِنَّهُ لَمْ يَكُنْ بَيْنِي
وَبَيْنَ وَالِدِي غَضَبٌ وَلاَ هَجْرَةٌ ، وَلَكِنِّي سَمِعْتُ رَسُولَ اللهِ صلى
الله عليه وسلم يقول لك ثَلاَثَ مَرَّاتٍ ، فِي ثَلاَثِ مَجَالِسَ: يَطْلُعُ عَلَيْكُمُ
الآنَ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ ، فَطَلَعْتَ أَنْتَ تِلْكَ الثَلاَثَ مَرَّاتٍ
، فَأَرَدْتُ آوِي إِلَيْكَ ، فَأَنْظُرَ عَمَلَكَ ، فَلَمْ أَرَكَ تَعْمَلُ كَبِيرَ
عَمَلٍ ، فَمَا الَّذِي بَلَغَ بِكَ مَا قَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وسلم ؟
قَالَ : مَا هُوَ إِلاَّ مَا رَأَيْتَ ، فَانْصَرَفْتُ عَنْهُ ، فَلَمَّا وَلَّيْتُ
دَعَانِي ، فَقَالَ : مَا هُوَ إِلاَّ مَا رَأَيْتَ ، غَيْرَ أَنِّي لاَ أَجِدُ فِي
نَفْسِي غِلاًّ لأَحَدٍ مِنَ الْمُسْلِمِينَ ، وَلاَ أَحْسُدُهُ عَلَى خَيْرٍ أَعْطَاهُ
اللَّهُ إِيَّاهُ ، قَالَ عَبْدُ اللهِ بْنُ عَمْرٍو : هَذِهِ الَّتِي بَلَغَتْ بِكَ
، وَهِيَ الَّتِي لاَ نُطِيقُ.أخرجه أحمد 3/166(12727) وقال محققه شعيب الأرناؤط
: إسناده صحيح على شرط الشيخين , ورواه الترمذي ( 3694 ) و"النَّسائي" ،
في "عمل اليوم والليلة" 863 , والطبراني والحاكم في المستدرك ( 3/73 )
وصححه ووافقه الذهبي .
4) تفوق المحسود بفضل يعجز عنه الحاسد :
كالعلم أو المال أو الأدب , أو الجاه
, أو الوجاهة... إلخ .
قال معن بن زائدة :
إني حُسِدتُّ فزاد الله في حسدي *** لا عاش من عاش يوماً غير محسودِ
ما يحسد المرء إلا من فضائله *** بالعلم والظُّرف أو بالبأس والجودِ
5) حب الرياسة :
فإذا كانت النفس مريضة بحب التصدر والرياسة فإنها تحسد كل من تشعر أنه يزاحمها
ويضايقها في الوصول إلى المناصب ، ومن ثم تسعى لإسقاط الطرف الآخر لتتفرد هي
بالرياسة ، وهذا هو الذي دعا عبد الله بن أبي بن سلول رأس المنافقين لعداوة النبي
صلى الله عليه وسلم حيث كان يتأهب ليكون رئيساً على المدينة ، فلما جاء النبي صلى
الله عليه وسلم إلى المدينة تركه الناس وأقبلوا إلى رسول الله صلى الله عليه وسلم
والتفوا حوله فحسده عبد الله بن أبي على ذلك ثم بذل جهده في محاربة الإسلام .
وكما حكى القرآن عن قوم فرعون: { ثُمَّ أَرْسَلْنَا مُوسَى وَأَخَاهُ هَارُونَ بِآيَاتِنَا
وَسُلْطَانٍ مُّبِينٍ{45} إِلَى فِرْعَوْنَ وَمَلَئِهِ فَاسْتَكْبَرُوا وَكَانُوا
قَوْماً عَالِينَ{46} فَقَالُوا أَنُؤْمِنُ لِبَشَرَيْنِ مِثْلِنَا وَقَوْمُهُمَا
لَنَا عَابِدُونَ} ( المؤمنون:45ـ47 ).
وكذلك كان الكِبْرُ سبباً في حسد كفار
مكة للنبي r حيث قالوا: يتيم أبي طالب يزعم أنه نبي.
وحكى القرآن عنهم: {وَقَالُوا لَوْلَا نُزِّلَ هَذَا الْقُرْآنُ عَلَى رَجُلٍ
مِّنَ الْقَرْيَتَيْنِ عَظِيمٍ } (الزخرف:31).
6) التنافس في عمل واحد :
فهذا مما يسبب الحسد في كثير من
الأحوال ، حيث تجد التاجر يحسد التاجر ، والمزارع يحسد المزارع ، والعالم يحسد
العالم ، والواعظ يحسد الواعظ وقلَّ أن تجد عالماً يحسد طبيباً ، أو مهندساً يحسد
مزارعاً إلا لأغراض أخرى . كان ابن سيرين ـ رحمه الله ـ يقول: " ما حسدت أحدا
أبداً على شيء من أمور الدنيا، ذلك أنه مهما أوتي من الدنيا فلو كان مصيره الجنة فكيف أحسده على الدنيا وهى
حقيرة في الجنة ؟ وإن كان مصيره إلى النار فكيف أحسده على الدنيا وهو صائر إلى
النار ؟.
7) الخوف من فوت المقاصد :
فإذا كان الحاسد مشتهراً بأمر ، حتى
صار الناس يتزاحمون عليه بسببه ، وصار اسمه مذكوراً على جميع الألسن ، واشتهر أمره
، ثم برز من يساويه أو يتفوق عليه في ذلك الأمر تراه يحسده ويتمنى أن ينتقل إلى
مكان آخر ، أو أن ينجفل الناس عنه ، خوفاً من فوات مقصده من الشهرة والمال والثناء
وغير ذلك كما حدث مع إخوة يوسف في تنازعهم
على حب أبيهم: { إِذْ قَالُواْ لَيُوسُفُ وَأَخُوهُ
أَحَبُّ إِلَى أَبِينَا مِنَّا وَنَحْنُ عُصْبَةٌ } (يوسف:8).
8) تسبب المحسود نفسه في حسد الناس له :
وذلك عن طريق المبالغة في إظهار نعم
الله تعالى عليه كالمبالغة في إظهار نعمة المال أو الصحة أو الذكاء أو الجمال أو
قوة الذاكرة ...إلخ.
ومن هنا فقد روي من حديث معاذ بن جبل و علي بن أبي طالب و عبد الله بن عباس و أبي
هريرة و أبي بردة مرسلا " استعينوا على إنجاح الحوائج بالكتمان ، فإن كل ذي نعمة
محسود " .الطبراني (20/94 ، رقم 183) ، والبيهقى في شعب الإيمان
(5/277 ، رقم 6655) , الألباني : ( صحيح ) انظر حديث رقم : 943 في صحيح الجامع.
قال الإمام ابن الجوزي رحمه الله : ( ينبغي لمن تظاهرت نعم الله عز وجل عليه
أن يظهر منها ما يبين أثرها ولا يكشف جملتها ، وهذا من أعظم لذات الدنيا التي يأمر
الحزم بتركها فإن العين حق ، وإني تفقدت النعم فرأيت إظهارها حلواً عند النفس ،
إلا أنها إن أظهرت لوديد لم يؤمن تشعث باطنه بالغيظ ، وإن أظهرت لعدو فالظاهر
إصابته بالعين لموضع الحسد ، إلا أنني رأيت شر الحسود كاللازم ، فإنه في حال البلاء يتشفى ، وفي حال النعم يصيب بالعين ) صيد الخاطر (ص :
177).
قال الشاعر :
إني لأرحم حاسديَّ لفرط ما *** ضمت صدورهمُ من الأوغارِ
نظروا صنيع الله بي فعيونهم *** في جنة وقلوبهم في نارِ
وقال الجاحظ : ( أما أنا فحقاً أقول : لو ملكتُ عقوبة الحاسد لم أعاقبه بأكثر
مما عاقبه الله به بإلزام الهموم قلبه وتسليطها عليه ، فزاده الله حسداً ، وأقامه
عليه أبداً ) صيد الخاطر (ص : 21).
وقال الشافعي :
لَمَّا عَفَوْتُ وَلَمْ أَحْقِدْ عَلَى أَحَدٍ ** أَرَحْتُ نَفْسِي مِنْ هَمِّ
الْعَدَاوَاتِ
إنِّي أُحَيِّي عَدُوِّي عِنْدَ رُؤْيَتِهِ ** لِأَدْفَعَ الشَّرَّ عَنِّي بِالتَّحِيَّاتِ
وَأُظْهِرُ الْبِشْرَ لِلْإِنْسَانِ أَبْغَضُهُ * * كَأَنَّمَا قَدْ حَشَى قَلْبِي
مَحَبَّاتِ
النَّاسُ دَاءٌ دَوَاءُ النَّاسِ قُرْبُهُمْ * * وَفِي اعْتِزَالِهِمْ قَطْعُ الْمَوَدَّاتِ
3-
أنواع الحسد:
الحسد نوعان: حسد مذموم، وحسد محمود.
أولاً: الحسد المذموم:
المقصود بالحسد المذموم هو أن يرى الإنسان
نعمة على إنسان آخر فيكره ذلك ويتمنى زوالها عنه وانتقالها إليه. وهذا النوع من الحسد
ذَمَّه اللَّه وحَرَّمه في كتابه وحذرنا منه النبي صلى الله عليه وسلم في سنته المطهرة.
قال تعالى: {وَدَّ كَثِيرٌ مِّنْ أَهْلِ الْكِتَابِ
لَوْ يَرُدُّونَكُم مِّن بَعْدِ إِيمَانِكُمْ كُفَّاراً حَسَدًا مِّنْ عِندِ
أَنفُسِهِم مِّن بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمُ الْحَقُّ فَاعْفُواْ وَاصْفَحُواْ حَتَّى
يَأْتِيَ اللّهُ بِأَمْرِهِ إِنَّ اللّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ } (109) سورة البقرة.
قال ابن كثير رحمه اللَّه: يحذر اللَّه تعالى عباده المؤمنين من سلوك الكفار من
أهل الكتاب، ويُعْلِمُهم بعداوتهم لهم في الظاهر والباطن، وما هم مشتملون عليه من الحسد
للمؤمنين. [تفسير ابن كثير جـ2 ص18].
وقال سبحانه: {أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا
آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ فَقَدْ آتَيْنَآ آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ
وَالْحِكْمَةَ وَآتَيْنَاهُم مُّلْكًا عَظِيمًا} (54) سورة النساء.
قال القرطبي: قوله تعالى: أم يحسدون يعني: اليهود، وقوله تعالى: الناس يعني النبي
صلى الله عليه وسلم خاصة.قال ابن عباس ومجاهد وغيرهما: حسدوه على النبوة، وأصحابه على
الإيمان به.[تفسير القرطبي جـ5 ص252].
وللحسد المذموم مراتب منها :
المرتبة الأولى: أن يحب الإنسان زوال النعمة عن الغير، وأن تنتقل إليه، ولذا يسعى
بكافة السُّبُل المحرَّمة إلى الإساءة إليه ليحصل على مقصوده، كأن يحصل على داره، أو
يجعله يطلِّق امرأته ليتزوجها، أو يكون صاحب منصب، فيحب أن يحصل عليه بدلاً من ذلك
الغير. وهذه المرتبة هي الغالبة بين الحُساد.
المرتبة الثانية: أن يحب الإنسان زوال النِعْمة عن الغير، وإن كانت هذه النعمة
لا تنتقل إليه، وهذه المرتبة في غاية الخُبْث ولكنها دون المرتبة الأولى.
المرتبة الثالثة: أن لا يحب الإنسان نفس هذه النعمة لنفسه، ولكنه يشتهي أن يكون
لديه مثلها، فإن عجز عن الحصول على مثلها، أحب زوال هذه النعمة عن الغير كي لا يظهر
التفاوت بينهما. [الإحياء للغزالي جـ3 ص298].
يروى عن ابن عمرـ رضي الله عنهما ـ : إن إبليس قال لنوح، اثنتان أهلك بهما بنى
آدم، الحسد وبالحسد لُعِنْتُ وجُعِلْت شيطاناً رجيماً، والحرص وقد أُبيح لآدم
الجنة كلها، فأصبت حاجتي منه بالحرص . ( أخرجه ابن أبي
الدنيا ).
ويقول ابن القيم كما في التفسير القيم صـ 584: للحسد ثلاث مراتب:
أحداها: بغض نعمة الله على المحسود
وتمني زوالها.
والثانية: تمنى استصحاب عدم النعمة . فهو يكره أن يُحدث الله لعبده نعمة، بل
يحب أن يبقى على حاله من جهله، أو فقره، أو ضعفه، أو شتات قلبه عن الله، أو قلة
دينه . فهو يتمنى دوام ما هو فيه من نقص وعيب، فهذا حسد على شيء مٌقَدّر، والأول
حسد على شيء محقق . وكلاهما حاسد، وعدو نعمة الله، وعدو عباده، وممقوت عند الله
تعالى، وعند الناس، ولا يسود أبداً، ولا يواسى فإن الناس لا يُسوِّدون عليهم إلا
من يريد الإحسان إليهم، فأما عدو نعمة الله عليهم فلا يُسوِّدونه باختيارهم أبداً
إلا قهراً، يعدونه من البلاء و المصائب التي ابتلاها الله بها، فهم يبغضونه وهو
يبغضهم.
والثالثة: حسد الغبطة، وهو تمني أن يكون له مثل حال المحسود من غير أن تزول
النعمة عنه، فهذا لا بأس به، ولا يعاب صاحبه، بل هذا قريب من المنافسة . وقد قال
تعالى:{ وَفِي ذَلِكَ فَلْيَتَنَافَسِ الْمُتَنَافِسُونَ } (المطففين: 26) , وفي الصحيح عن النبي r: أنه قال:" لا حسد إلا في اثنتين: رجل آتاه الله مالاً وسلطه على
هَلَكَتْه في الحق، ورجل آتاه الله الحكمة، فهو يقضى بها ويعلمها الناس " ( متفق عليه ).
قال عروة بن أذينة:
لا يبعد الله حسادي وزادهم * * * حتى يموتوا
بداء غير مكنون
إني رأيتهم في كل منزلةٍ * * * أجل فقداً
من اللائي أحبوني
ثانيا: الحسد المحمود:
المقصود بالحسد المحمود هو أن يرى الإنسان نعمة على غيره، فيتمنى أن يكون له
مثلها دون أن يكرهها أو يتمنى زوالها عن ذلك الغير. ( النهاية لابن
الأثير جـ 1 صـ 383 ).
وهذا الذي قال عنه النبي r كما عند البخاري:" لا حسد إلا في اثنتين: رجل علمه الله القرآن فهو
يتلوه آناء الليل وآناء النهار، فسمعه جار له فقال: ليتني أوتيت مثلما أوتى فلان،
فعملت مثل ما يعمل، ورجل أتاه الله مالاً فهو يهلكه في الحق، فقال رجل: ليتني
أوتيت مثل ما أوتى فلان فعملت مثل ما يعمل "( البخاري
حديث 5026 ).
ويسمى هذا النوع من الحسد المحمود بالغبطة أو المنافسة، ومن المعلوم أن
المنافسة في عمل الخيرات وطلب الآخرة أمر حثنا عليه الله في كتابه والنبي r في سنته المطهرة ,قال تعالى: { سَابِقُوا
إِلَى مَغْفِرَةٍ مِّن رَّبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا كَعَرْضِ السَّمَاء
وَالْأَرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ ذَلِكَ فَضْلُ
اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَن يَشَاءُ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ } ( الحديد: 21),وقال سبحانه: { وَفِي
ذَلِكَ فَلْيَتَنَافَسِ الْمُتَنَافِسُونَ } (المطففين: 26) ,روى أبو داود عن عمر بن الخطاب t قال:
أمرنا رسول الله r أن نتصدق، فوافق
ذلك مالاً عندي، فقلت: اليوم أسبق أبا بكر إن سبقته يوماً، قال: فجئت بنصف مالي،
فقال رسول الله r:" ما أبقيت
لأهلك؟ " قلت: مثله. وأتي أبو بكر بكل ما عنده. فقال:" يا أبا بكر، ما
أبقيت لأهلك؟ قال: أبقيت لهم الله ورسوله. قلت: والله لا أسابقك إلى شيء
أبداً" ( صحيح أبي داود للألباني حديث 1472).
يقول عمرt هذا
الكلام وليس في قلبه شيء؛ لأن المؤمن التقى النقي هو الذي لا يحسد أحداً أبداً على
ما أعطاه ربنا المعبود في هذا الوجود، فالمؤمن يغبط ومَنْ في إيمانه خلل يحسد .
وقد أثنى الله – عز وجل – على الأنصار لأنهم لا يحسدون أحداً على نعمة أنعم
الله بها عليه فقال تعالى: {وَالَّذِينَ تَبَوَّؤُوا الدَّارَ
وَالْإِيمَانَ مِن قَبْلِهِمْ يُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَيْهِمْ وَلَا يَجِدُونَ
فِي صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِّمَّا أُوتُوا وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنفُسِهِمْ وَلَوْ
كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ وَمَن يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُوْلَئِكَ هُمُ
الْمُفْلِحُونَ } ( الحشر: 9 ).
ولقد وصف الله تعالى هؤلاء الناس بقوله: {وَالَّذِينَ
جَاؤُوا مِن بَعْدِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَلِإِخْوَانِنَا
الَّذِينَ سَبَقُونَا بِالْإِيمَانِ وَلَا تَجْعَلْ فِي قُلُوبِنَا غِلّاً لِّلَّذِينَ
آمَنُوا } (الحشر:10) .
4- أضرار
الحسد:
والحسد من أفعال القلوب؛ لأنه مجرد تمني زوال النعمة عَمَّن حدثت له، أو عدم حصوله
عليها، أو الفرح لزوالها عنه، أو الحزن لحصوله عليها، أو الحرص القلبي على عدم حصوله
عليها، وكل هذه من أفعال القلوب.
قال ابن عباس وعائشة - رضي الله عنهما - : لما كان غلام من اليهود يخدم رسول الله
صلى الله عليه وسلم قربت إليه اليهود ، فلم يزالوا حتى أخذوا مشاطة من أثر النبي صلى
الله عليه وسلم وعدة من أسنان مشطه ، فأعطاه اليهود؛ ليسحروه بها صلى الله عليه وسلم
وتولى ذلك ابن الأعصم ، رجل من اليهود .
قال الإمام ابن القيم رحمه اللَّه: لا ريب أن اللَّه سبحانه خَلَقَ في الأجسام
والأرواح قوى وطبائع مختلفة، وجعل في كثير منها خواص، وكيفيات مُؤَثرة، ولا يمكن لعاقل
إنكار تأثير الأرواح في الأجسام، فإنه أمرٌ مُشَاهَد محسوس. فأنت ترى الوجه كيف يَحْمرُّ
حُمْرة شديدة إذا نظر إليه من يستحي منه ويصْفر صُفْرة شديدة عند نظر من يخافه إليه.
وقد شاهد الناس من يَسْقم من النظر وتضعف قواه، وهذا كله بواسطة تأثير الأرواح ولشدة
ارتباطها بالعين يُنسبُ الفعل إليها وليست هي الفاعلة، وإنما التأثير للروح.والأرواح
مختلفة طبائعها وقواها وكيفياتها وخواصها، فروح الحاسد مؤذية للمحسود أذًى بَيْنًا،
ولهذا أمر اللَّه سبحانه رسوله صلى الله عليه وسلم أن يستعيذ به من شره، وتأثير الحسد
في أذى المحسود أمرٌ لا ينكره إلا من هو خارج عن حقيقة الإنسانية، وهو أصل الإصابة
بالعين، فإن النفس الخبيثة الحاسدة تتكيف بكيفية خبيثة، وتقابلُ المحسود، فتؤثر فيه
بتلك الخاصية، وأشبه الأشياء بذلك الأفعى، فإن السُّمَّ كامن فيها بالقوة، فإذا قابلت
عدوها انبعثت منها قوة غضبية وتكيفت بكيفية خبيثة مؤذية، فمنها ما تشتد كيفيتها وتقوى
حتى تؤثر في إسقاط الجنين، ومنها ما تؤثر في طَمْس البصر.زاد المعاد لابن القيم
جـ4 ص166].
فقد أخرج الإمام أحمد والترمذي وأبو داود عن الزبير بن العوام t قال:عن الحسن البصري حيث قال ـ
رحمة الله عليه ـ: " هلاك الناس من
ثلاث: الكبر، والحرص، والحسد، فالكبر هلاك الدين وبه لعن إبليس، والحرص هلاك النفس
وبه أُخرج آدم من الجنة، والحسد رائد الشر وبه قتل قبيل أخاه هابيل " .
قال بعض الحكماء : الحاسد بارز ربَّه من خمسة أوجه :
أحدها : أنه أبغض كل نعمة ظهرت على غيره .
وثانيها : أنه ساخط لقسمة ربه ، كأنه يقول : لم قسمت إلي هذه القسمة .
وثالثها : أنه ضاد الله ، أي : أن فضل الله يؤتيه من يشاء ، وهو يبخل بفضل الله
.
ورابعها : أنه خذل أولياء الله ، أو يريد خذلانهم ، وزوال النعمة عنهم .
وخامسها : أنه أعان عدوه إبليس .
وقيل : الحاسد لا ينال في المجالس إلا ندامة ، ولا ينال عند الملائكة إلا لعنة
وبغضاء ، ولا ينال في الخلوة إلا جزعاً ، وغمًّا ، ولا ينال في الآخرة إلا حزناً ،
واحتراقاً ، ولا ينال من الله إلا بعداً ومقتاً .ابن عادل : تفسير اللباب 19/3.
1 - حلق الدين :
روى الترمذي عن الزبير بن العوام أن النبي صلى الله عليه وسلم قال: «دَبَّ إليكم
داء الأمم قبلكم: الحسد، والبغضاء هي الحالقة، لا أقول تَحْلِقُ الشعر ولكن تحلق الدين».
[صحيح الترمذي 2038 وصحيح الجامع (3361) صحيح لغيره).قال المباركفوري : " تَحْلِق الدِّين أي َتَسْتَأْصِلهُ كَمَا يَسْتَأْصِل
الْمُوسَى الشَّعْر" عون المعبود 9/297.
2 - انتفاء الإيمان الكامل:
روى النسائي عن أبي هريرة أن النبي صلى الله عليه وسلم قال: «لا يجتمعان في قلب
عبدٍ: الإيمان والحسد». [صحيح النسائي 2912] .
وقال صلى الله غليه وسلم(لا يجتمع في جوف عبد غبار في سبيل الله وفيح جهنم ،
ولا يجتمع في جوف عبد الإيمان والحسد) رواه ابن حبان والبيهقي و إسناده حسن، وأخرجه النسائي
6/12-13، والطبراني في "الصغير" 410 وصححه الحاكم 2/72.
3- ضياع الحسنات :
عن أنس بن مالك قال قال رسول الله صلى الله عليه وسلم ( الحسد يأكل الحسنات كما تأكل النار الحطب ) (أخرجه أبو داود في السنن:
4/276 رقم (4903) وابن ماجه 2/1408 رقم (4210) إسناده ضعيف فيه عيسى بن أبي عيسى ضعفه
أحمد وغيره) .
4 - رفع الخير وانتشار البغضاء في المجتمع:
يقول صلى الله عليه وسلم(لا يزال الناس بخير ما لم يتحاسدوا) رواه الطبراني. روى
الشيخان عن أنس أن النبي صلى الله عليه وسلم قال: «لا تباغضوا، ولا تحاسدوا ولا تدابروا
ولا تقاطعوا وكونوا عباد اللَّه إخوانًا».[البخاري حديث 6076، ومسلم
حديث 2559].
ذكر عكرمة هذه القصة التي تبين أن الحسد من الممكن أن يقلب الحقائق ويصير الحق
باطلاً والباطل حقاً، قال: كانت القضاة ثلاثة - يعني: في بني إسرائيل - فمات واحد
فجعل الآخر مكانه، فقضوا ما شاء الله أن يقضوا فبعث الله ملكا على فرس فمر على رجل
يسقي بقرة معها عجل، فدعا الملك العجل فتبع العجل الفرس، فجاء صاحبه ليرده فقال:
يا عبد الله ! عجلي وابن بقرتي، فقال الملك: بل هو عجلي وابن فرسي، فخاصمه
حتى أعيا، فقال: القاضي بيني وبينك.
قال: لقد رضيت، فارتفعا إلى أحد القضاة، فتكلم صاحب العجل فقال له: مر بي على
فرس فدعا عجلي فتبعه فأبى أن يرده، قال: ومع الملك ثلاث درات لم ير الناس مثلها،
فأعطى القاضي درة، وقال: اقض لي، فقال: كيف يسوغ هذا؟ فقال: نرسل العجل خلف الفرس
والبقرة فأيهما تبعها فهو ابنها، ففعل ذلك فتبع الفرس فقضى له.
فقال صاحب العجل: لا أرضى، بيني وبينك القاضي الآخر، ففعلا مثل ذلك، ثم أتيا
الثالث فقصا عليه قصتهما، وناوله الملك الدرة الثالثة فلم يأخذها، وقال: لا أقضي بينكما
اليوم، فقالا: ولم لا تقضي بيننا؟ فقال: لأني حائض، فقال الملك: سبحان
الله !! رجل يحيض !؟.فقال القاضي: سبحان الله ! وهل تنتج الفرس
عجلا؟ فقضى لصاحب البقرة.فقال الملك: إنكم إنما ابتليتم، وقد رضي الله عنك وسخط
على صاحبيك. ( ابن كثير : البداية والنهاية 9/ 274) .
قال الكميت الأسدي:
إن يحسدونني فإني غير
لائمهم * * * قبلي من الناس أهل الفضل قد حسدوا
فدام لي ولهم ما بي وما
بهم * * * ومات أكثرنا غيظاً بما يجد
أنا الذي يجدوني في صدورهم
* * * لا أرتقي صدراً منها ولا أرِدُ
5 - مقت الناس للحاسد وعدواتهم له:
كما أن الحاسد يغض الناس ويستكثر نعمة الله عليهم ؛ فإن الناس كذلك تبغضه لسوء
خلقه وفساد طويته عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: قَالَ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ
وَسَلَّمَ عَلَى الْمِنْبَرِ:أَلا أُنَبِّئُكُمْ بِشِرَارِكُمْ؟قَالُوا: بَلَى، إِنْ
شِئْتَ يَا رَسُولَ اللَّهِ، قَالَ:فَإِنَّ شِرَارَكُمُ الَّذِي يَنْزِلُ وَحْدَهُ،
وَيَجْلِدُ عَبْدَهُ، وَيَمْنَعُ رِفْدَهُ، قَالَ:أَفَلا أُنَبِّئُكُمْ بِشَرٍّ مِنْ
ذَلِكُمْ؟قَالُوا: بَلَى إِنْ شِئْتَ يَا رَسُولَ اللَّهِ، قَالَ:مَنْ يُبْغِضُ النَّاسَ
وَيُبْغُضُونَهُ، قَالَ: أَوَ أُنَبِّئُكُمْ بِشَرٍّ مِنْ ذَلِكُمْ؟قَالُوا: بَلَى
إِنْ شِئْتَ يَا رَسُولَ اللَّهِ، قَالَ:الَّذِينَ لا يَقْبَلُونَ عَثْرَةً، وَلا يَقْبَلُونَ
مَعْذِرَةً، وَلا يَغْفِرُونَ ذَنْبًا، قَالَ: أَفَلا أُنَبِّئُكُمْ بِشَرٍّ مِنْ ذَلِكَ؟قَالُوا:
بَلَى يَا رَسُولَ اللَّهِ، قَالَ:مَنْ لا يُرْجَى خَيْرُهُ، وَلا يُؤْمَنُ شَرُّهُ.
أخرجه الطبراني (10/318 ، رقم 10775) والحديث فيه ضعف .
قال محمود الورّاق:
أعطيت كل الناس من
نفسي الرضا * * * إلا الحسود فإنه أعياني
ما إن لي ذنباً إليه
علمته * * * إلا تظاهر نعمة الرحمن
وأبى فما يرضيه إلا
ذلتي * * * وذهاب أموالي وقطع لساني
6 –الغم والهم :
قال السمرقندي : ليس شيء من الشر أضر من الحسد ، لأنه يصل إلى الحاسد خمس
عقوبات قبل أن يصل إلى المحسود مكروه : غم لا ينقطع , مصيبة لا يؤجر عليها , مذمة
لا يحمد عليها , يسخط عليه الرب , تغلق عليه أبواب التوفيق ( الإبشيهي :
المستطرف 1/458).
قال ابن المعتز:الحسد داء الجسد. وقال الأصمعي: قلت لأعرابي:ما أطول عمرك؟
قال: تركت الحسد فبقيت. والحاسد يُقتل غمّاً بصبر المحسود. قال بعض الحكماء: يكفيك
من الحاسد أنه يغتمّ في وقت سرورك. وقيل في منثور الحكم: عقوبة الحاسد من نفسه.
وقال بعض الأدباء: ما رأيت ظالماً أشبه بمظلوم من الحسود نفس دائم وهمّ لازم وقلب
هائم فأخذه بعض الشعراء فقال:
إنّ الحسود الظلوم
في كرب * * * يخاله من يراه مظلوماً
ذا نفس دائم على نفس
* * * يظهر منها ما كان مكتوماً
قال معاوية رضي الله عنه: ليس في خصال الشر أعدل من الحسد يقتل الحاسد قبل أن
يصل للمحسود.
قال رجل لشريح القاضي: إني لأحسدك على ما أرى من صبرك على الخصوم ووقوفك على
غامض الحكم. فقال: ما نفعك الله بذلك ولاضرني.
وقال علي : لا راحة لحسود ، ولا إخاء لملول .والحسود لا يسود.
قال بعض الحكماء : ما رأيت ظالماً أشبه بمظلوم من الحاسد .
وقال بعضهم : لله درُّ الحسدِ ما أعدلَه ، بدأ بصاحبهِ فقتلَه .
قال الشاعر :
يا حاسداً لي على
نعمتي * * * أتدري
على من أسأتَ الأدبْ
أسأتَ على الله في
فعلهِ * * * لأنكَ لم ترضَ لي ما قسمْ
فأخزاكَ ربي بأنْ
زادني* * * وسدَّ عليكَ وجوهَ الطلبْ
قال معاوية لابنه : يا بني ، إياك والحسد ، فإنه يتبين فيك قبل أن يتبين في
عدوك .
وعن سفيان بن دينار : قال قلت لأبي بشر : أخبرني عن أعمال من كان قبلنا ؟ قال
: كانوا يعملون يسيراً ويؤجرون كثيراً ؟ قال : قلت : ولم ذاك ؟ قال : لسلامة
صدورهم .
وشتم رجل ابن عباس ، فقال له:إنك لتشتمني وفيّ ثلاث خصال: إني لآتي على الآية
في كتاب الله – فلوددت أن جميع الناس يعلمون منها ما أعلم ، وإني لأسمع بالحاكم من
حكام المسلمين يعدل في حكمه فأفرح به – ولعلي لا أقاضي إليه أبداً ، وإني لأسمع أن
الغيث قد أصاب بلداً من بلدان المسلمين فأفرح به ، ومالي به سائمة .وقال معاوية :
كل الناس أقدر على رضاه ، إلا حاسد نعمة ، فإنه لا يرضيه إلا زوالها ولذا قيل :
كلُّ العداواةِ قد
تُرجَى إماتتُها * * * إلا عداوةَ من
عاداكَ من حسدِ
قال الشاعر :
وشكوت من ظلم الوشاة
ولم أجد *** ذا سؤدد إلا أصيب بحُسَّدِ
لا زلت يا سبط الكرام محسَّداً *** والتافه المسكين غير محسدِ
قال الجاحظ : ( الحسد أبقاك الله
داء ينهك الجسد ويفسد الود ، علاجه عسر ، وصاحبه ضجر، وهو باب غامض ، وأمر متعذر ،
فما ظهر منه فلا يداوى ، وما بطن منه فمداويه في عناء) رسالة الحاسد
والمحسود (ص : 8).
حكي أن رجلا من العرب دخل على المعتصم فقربه وأدناه وجعله نديمة وصار يدخل على حريمه من غير استئذان وكان له وزير حاسد فغار من البدوي وحسده وقال
في
نفسه إن لم أحتل على هذا البدوي في قتله أخذ بقلب أمير المؤمنين وأبعدني منه
فصار
يتلطف بالبدوي حتى أتى به إلى منزله فطبخ له طعاما وأكثر فيه من الثوم فلما
أكل
البدوي منه قال له احذر أن تقترب من أمير المؤمنين فيشم منك فيتأذى من ذلك
فإنه
يكره رائحته ثم ذهب الوزير إلى أمير المؤمنين فخلا به وقال يا أمير المؤمنين
إن
البدوي يقول عنك للناس إن أمير المؤمنين أبخر وهلكت من رائحة فمه فلما دخل
البدوي
على أمير المؤمنين جعل كمه على فمه مخافة إن يشم منه رائحة الثوم فلما رآه
أمير
المؤمنين وهو يستر فمه بكمه قال إن الذي قاله الوزير عن هذا البدوي صحيح فكتب
أمير
المؤمنين كتابا إلى بعض عماله يقول فيه إذا وصل إليك كتابي هذا فاضرب رقبة
حامله ثم
دعا البدوي ودفع إليه الكتاب وقال له امض به إلى فلان وائتني بالجواب فامتثل
البدوي
ما رسم به أمير المؤمنين وأخذ الكتاب وخرج به من عنده فبينما هو بالباب إذ
لقيه
الوزير فقال أين تريد قال أتوجه بكتاب أمير المؤمنين إلى عامله فلان فقال
الوزير في
نفسه إن هذا البدوي يحصل له من هذا التقليد مال جزيل فقال له يا بدوي ما تقول
فيمن
يريحك من هذا التعب الذي يلحقك في سفرك ويعطيك ألفي دينار فقال أنت الكبير
وأنت
الحاكم ومهما رأيته من الرأي أفعل قال أعطني الكتاب فدفعه إليه فأعطاه الوزير
ألفي
دينار وسار بالكتاب إلى المكان الذي هو قاصده فلما قرأ العامل الكتاب أمر بضرب
رقبة
الوزير فبعد أيام تذكر الخليفة في أمر البدوي وسأل عن الوزير فأخبر بأن له
أياما ما
ظهر وأن البدوي بالمدينة مقيم فتعجب من ذلك وأمر بإحضار البدوي في فحضر فسأله
عن
حاله فأخبره بالقصة التي اتفقت له مع الوزير من أولها إلى آخرها فقال له أنت
قلت
عني للناس إني أبخر فقال معاذ الله يا أمير المؤمنين أن أتحدث بما ليس لي به
علم
وإنما كان ذلك مكرا منه وحسدا وأعلمه كيف دخل به إلى بيته وأطعمه الثوم وما
جرى له
معه فقال أمير المؤمنين قاتل الله الحسد ما أعدله بدأ بصاحبه فقتله ثم خلع على البدوي واتخذه وزيرا وراح الوزير بحسده. ابن حجة الحموي:
ثمرات الأوراق 196.
5- علاج
الحسد:
قال ابن القيم: يندفع شر الحاسد عن المحسود بعشرة أسباب:
السبب الأول: التعوذ بالله من شره والتحصن به، والالتجاء إليه .
السبب الثاني: تقوى الله، وحفظه عند أمره ونهيه . وقال في حق الصديق يوسف r: { لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَالْفَحْشَاء إِنَّهُ مِنْ
عِبَادِنَا الْمُخْلَصِينَ} ( يوسف: 24 ) . وقال النبي r لعبد الله بن عباس ـ رضي الله عنهما
ـ: " واعلم أن الأمة لو اجتمعوا على أن ينفعوك بشيء، لم ينفعوك إلا بشيء كتبه
الله لك،ولو اجتمعوا على أن يضروك بشيء لم يضروك إلا بشيء كتبه الله عليك " ( أخرجه الإمام أحمد
والترمذي ).
السبب الثالث: الصبر على عدوه، وأن لا يقاتله ولا يشكوه، ولا يحدث نفسه بأذاه
أصلاً.
السبب الرابع: التوكل على الله، فمن يتوكل على الله فهو حسبه .
السبب الخامس: فراغ القلب من الاشتغال به والفكر فيه.
السبب السادس: وهو الإقبال على الله، والإخلاص له .
السبب السابع: تجريد التوبة إلى الله
من الذنوب التي سلطت عليه أعداءه .
السبب الثامن: الصدقة والإحسان ما أمكنه .
السبب التاسع: هو إطفاء نار الحاسد والباغي والمؤذى بالإحسان إليه.
قال عز وجل: { وَلَا تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ وَلَا
السَّيِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِي بَيْنَكَ
وَبَيْنَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ{34} وَمَا يُلَقَّاهَا إِلَّا
الَّذِينَ صَبَرُوا وَمَا يُلَقَّاهَا إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِيمٍ{35} وَإِمَّا
يَنزَغَنَّكَ مِنَ الشَّيْطَانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ هُوَ
السَّمِيعُ الْعَلِيمُ } ( فصلت: 34 – 36 ) .
السبب العاشر : التوحيد الخالص لله . ابن القيم كما في التفسير
القيم صـ 585، 594.
علاج الإصابة من الحسد والعين :
1ـ ستر محاسن من يخشى عليه الإصابة بالعين:
قال ابن القيم – رحمه الله – : ومن علاج ذلك أيضاً والاحتراز منه: ستر محاسن
من يخاف عليه العين بما يردها عنه. كما ذكر البغوى في كتاب ( شرح السنة): إن عثمان
t رأى صبياً مليحاً
فقال: دَسِّموا نونته، لئلا تصيبه العينثم
قال في تفسيره: ومعنى دَسِّموا نونته: أي سودوا نونته، ـ والنونة: النقرة التي
تكون في ذقن الصبي الصغير وهي محل الحسن . ( شرح
السنة:13/116).
2ـ قراءة فاتحة الكتاب وآية الكرسي:
عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ:بَيْنَمَا جِبْرِيلُ قَاعِدٌ عِنْدَ النَّبِىِّ صلى
الله عليه وسلم سَمِعَ نَقِيضًا مِنْ فَوْقِهِ فَرَفَعَ رَأْسَهُ فَقَالَ هَذَا بَابٌ
مِنَ السَّمَاءِ فُتِحَ الْيَوْمَ لَمْ يُفْتَحْ قَطُّ إِلاَّ الْيَوْمَ فَنَزَلَ مِنْهُ
مَلَكٌ فَقَالَ هَذَا مَلَكٌ نَزَلَ إِلَى الأَرْضِ لَمْ يَنْزِلْ قَطُّ إِلاَّ الْيَوْمَ
فَسَلَّمَ وَقَالَ أَبْشِرْ بِنُورَيْنِ أُوتِيتَهُمَا لَمْ يُؤْتَهُمَا نَبِىٌّ قَبْلَكَ
فَاتِحَةُ الْكِتَابِ وَخَوَاتِيمُ سُورَةِ الْبَقَرَةِ لَنْ تَقْرَأَ بِحَرْفٍ مِنْهُمَا
إِلاَّ أُعْطِيتَهُ.أخرجه مسلم 2/198(1828) و"النَّسَائي"
2/138 .
وعَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ ، قَالَ : قَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وسلم:إِنَّ
لِكُلِّ شَيْءٍ سِنَامًا ، وَسِنَامُ الْقُرْآنِ سُورَةُ الْبَقَرَةِ ، فِيهَا آيَةٌ
سَيِّدَةُ آيِ الْقُرْآنِ ، لاَ تُقْرَأُ فِي بَيْتٍ فِيهِ شَيْطَانٌ إِلاَّ خَرَجَ
مِنْهُ ، آيَةُ الْكُرْسِيِّ. أخرجه عَبْد الرَّزَّاق (6019) و"التِّرمِذي"
2878 .
3ـ قراءة سورة الإخلاص والمعوذتين:
عن عبد الله بن حبيب t قال:
قال رسول الله r:" اقرأ قل هو
الله أحد والمعوذتين حين تمسى وحين تصبح ثلاث مرات تكفيك من كل شيء " أبو داود( 5082 والترمذي( 3575 ).
وعن عائشة ـ رضي الله عنها ـ: أن رسول الله r كان إذا أوى إلى فراشه جمع كفيه ثم نفث فيهما فقرأ فيهما: قل هو الله أحد،
وقل أعوذ برب الفلق، وقل أعوذ برب الناس، ثم يمسح بهما ما استطاع من جسده، يبدأ
بهما على رأسه ووجهه وما أقبل من جسده يفعل ذلك ثلاث مرات ( الشيخان ).
4ـ المحافظة على أذكار الصباح والمساء:
ومنها : عما روي عن عُثْمَانَ بْنَ عَفَّانَ
، رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ يَقُولُ : قَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وسلم:مَا مِنْ
عَبْدٍ ، يَقُولُ فِي صَبَاحِ كُلِّ يَوْمٍ ، وَمَسَاءِ كُلِّ لَيْلَةٍ : بِسْمِ اللهِ
الَّذِي لاَ يَضُرُّ مَعَ اسْمِهِ شَيْءٌ ، فِي الأَرْضِ وَلاَ فِي السَّمَاءِ ، وَهُوَ
السَّمِيعُ الْعَلِيمُ ، ثَلاَثَ مَرَّاتٍ ، لَمْ يَضُرَّهُ شَيْءٌ.أخرجه أحمد
1/62(446) و"البُخَارِي" ، في "الأدب المفرد"660 و"ابن ماجة"3869
.
5ـ الرقية الشرعية والدعاء.:
والرقية الشرعية هي التي تكون بآي القرآن الكريم فتقرأ: الحمد،وآية الكرسي وخواتيم
سورة البقرة، والمعوذات تعيدها ثلاث مرات، والقرآن كله شفاء بلا شك وكذا الأدعية
المأثورة مع البعد عن البدع والشركيات , وتعليق التمائم والخرز وغير ذلك .
فإن من شروط الرقية الشرعية :
1- أن تكون من القرآن أو الأذكار أو الأدعية الشرعية.
2- أن تكون باللسان العربي.
3- أن يعتقد أنها سبب والله هو المؤثر.
4- أن لا يعتمد عليها، وإنما يعتمد على الله { وَعَلَى اللَّهِ
فَتَوَكَّلُوا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ } [المائدة: 23].
5- أن يكون الراقي ليس من أهل الشعوذة.
قال تعالي: {أَمَّن يُجِيبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَيَكْشِفُ
السُّوءَ وَيَجْعَلُكُمْ خُلَفَاء الْأَرْضِ أَإِلَهٌ مَّعَ اللَّهِ قَلِيلاً مَّا
تَذَكَّرُونَ } (النمل:62)
.
وعن أبي سعيد الخدري t :
"أن جبريل أتى النبي r فقال: يا محمد اشتكيت؟ فقال: نعم، قال: باسم الله أرقيك، من كل شيء يؤذيك، من
شر كل نفس أو عين حاسد الله يشفيك، باسم الله أرقيك". مسلم(5664).
6- الصبر على كيد الحسود :
لو وقف المسلم عند كل كلمة تقال له , وعند كل نظرة ينظر بها إليه , لما سلم ,
ولقضى عمره كله في هم ونكد, فرضا الناس غاية لا تدرك , سألَ موسى ربَّ أنْ يكفَّ ألسنةَ الناسِ عنهُ ،
فقال اللهُ عزَّ وجلَّ : (( يا موسى ، ما اتخذتُ ذلك لنفسي ، إني أخلقُهم وأرزقُهُمْ
، وإنهم يسبُّونَنِي ويشتُموننِي )) !!.
قال الشاعر :
اصبر على كيد الحسود * * * فإن صبرك قاتله
فالنار تأكل نفسها * * * إن لم تجد ما
تأكله
وقال آخر :
أحرص على جمع الفضائل واجتهد * * وتجافي
عمن حمل الضغينة والحسد
اصبر على كيد الحسود مدارياً * * يا صاح
بعد الموت ينقطع الحسد
وقول بشارة بن برد:
إِنْ يَحْسُدُونِي فَإِنِّي غَيْرُ لاَئِمِهِم* * * قَبْلِي مِنَ النَّاسِ أَهْلُ الفَضْلِ قَدْ حُسِدُوا
فَدَامَ لِي وَلَهُمْ مَابِي وَمَا بِهِمُ* * * وَمَاتَ أَكْثَرُنَا غَيْظًا بِمَا يَجِدُوا
6- الاغـتـســـال :
وذلك إذا تأكدنا أن أحد الناس حسد آخر بالعين، فإننا نطلب من الحاسد أن يتوضأ في
إناء، ثم نأخذ هذا الماء ونصبه على رأس وظهر المحسود من خلفه فيبرأ بإذن الله
تعالى.
فقد أخرج الإمام أحمد والنسائي وابن ماجة بسند صحيح صححه الألباني
في صحيح الجامع (3908) من حديث أَبي أُمَامَةَ بن سَهل بن حُنَيفٍ ، أَنُّ
أَبَاهُ حدثه ،أَن رَسُولَ الله صلى الله عليه وسلم ، خَرَجَ ، وَسَارُوا مَعَهُ نَحوَ
مَكةَ ، حَتَّى إِذَا كَانُوا بِشِعبِ الخَرارِ مِنَ الجُحفَةِ اَغْتَسَلَ سَهْلُ بن
حُنَيف ، وَكَانَ رَجُلاَ أبيَضَ ، حَسَنَ الجِسمِ وَالجِلْدِ ، فَنَظَرَ إِلَيهِ عَامِرُ
بْنِ رَبِيعَةَ أَخُو بني عَدِي بْنِ كَعبٍ وَهُوَ يَغتَسِلُ ، فَقَالَ : مَا رَأَيتُ
كَاليوم وَلاَ جِلدَ مُخبَأَةِ ، فَلُبِطَ بِسَهل ، فَاُتِيَ رَسُولُ أللًهِ صلى الله
عليه وسلم ، فَقَيلَ لَهُ : يَا رَسُولَ الله ، هَل لَكَ فِي سَهْلٍ ؟ وَالله مَا يرفَعُ
رَأسَهُ ، وَمَا يُفِيقُ. قَالَ : هَل تَتهِمُونَ فِيهِ مِنْ أَحَدِ ؟ قَالُوا : نَطَرَ
إِلَيهِ عامِرُ بن رَبِيعَةَ ، فَدَعَا رَسُولُ الله صلى الله عليه وسلم ، عَامِرا
فَتَغَيظَ عَلَيهِ وَقَالَ : عَلاَمَ يَقتُلُ أَحَدُكُمْ أَخَاهُ هَلأ إِذَا رَأَيْتَ
مُا يُعجِبُكَ بَركتَ ، ثُم قَالَ لَهُ : أغتَسِل لَهُ ، فَغَسَلَ وَجهَهُ ، ويديه
، ومرفقيه , وركبتيه , وأطراف رجليه , وَدَاخِلَةَ إِزَارِه فِي قَدَحِ ، ُثم صُب ذَلِكَ
المَاءُ عَلَيهِ ، يَصُبُّهُ رَجُلٌ عَلَى رَأْسِهِ وَظَهْرِهِ مِنْ خَلفِهِ ، ثُمُّ
يُكْفِىُء القَدَحَ وَرَاءَهُ ، فَفَعَلَ بِهِ ذَالِكَ ، فَرَاحَ سَهل مَعَ الناسِ
لَيسَ بِهِ بأس.أخرجه أحمد 3/486(16756 و"النَّسَائي" في "عمل
اليوم والليلة" 209.
وفي رواية أخرى عند أحمد في سنده: فغسل وجهه ويديه ومرفقيه وركبتيه وأطراف
رجليه وداخلة إزاره في قدح، ثم صب ذلك الماء عليه، يصبه رجلٌ على رأسه وظهره من
خلفه ثم يكفيء القدح وراءه ففعل ذلك، فراح سهل مع الناس ليس به بأس .
وفي رواية عن أحمد وهي في صحيح الجامع (1/212): " إذا رأى أحدكم من أخيه أو نفسه أو من ماله ما يعجبه فليدع بالبركة فإن
العين حق ".
وقانا الله وإياكم من شر الحسد والحاسدين والحقد والحاقدين, وطهر قلوب
المؤمنين , وجعلهم أخوة في الله متحابين متآلفين.
ثالثاً : الحرص :
1- معنى
الحرص :
الحرص: هو الإفراط في حب الدنيا، والاستكثار منها، دون أن يكتفي فيها بالقدر المحدود.
وهو من الصفات الذميمة، والخصال السيئة، الباعثة على ألوان المساوئ والآثام، وحسب
الحريص ذماً أنه كلما ازداد حرصاً ازدادا غباءاً وغماً.
عَنْ قَتَادَةَ ، عَنْ أَنَسٍ ، أَنَّ النَّبِيَّ صلى الله عليه وسلم قَالَ: يَهْرَمُ
ابْنُ آدَمَ ، وَتَشِبُّ مِنْهُ اثْنَتَانِ : الْحِرْصُ عَلَى الْمَالِ ، وَالْحِرْصُ
عَلَى الْعُمُرِ. أخرجه أحمد 3/115(12166) و"البُخَارِي" 8/111(6421) و"مسلم"
3/99(2376) .
في هذا الحديث العظيم يخبرنا النبي صلى الله عليه وسلم بأن المرء يشيب في هذه
الحياة , ولكن يبقى حرصه وأمله في الحياة وحرصه على تحصيل الأموال والمناصب يكبران
ولا يشيبان , والحرص على الدنيا والسعي إلى تحصيلها أصل المعاصي , قال حامد اللفاف:
سمعت حاتم الأصم يقول : أصل الطاعة ثلاثة أشياء : الحزن والرضا والحب وأصل المعصية
ثلاثة أشياء : الكبر والحرص والحسد . شعب الإيمان 6/26.
عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ ، قَالَ : جَاءَ رَجُلٌ إِلَى عُمَرَ يَسْأَلُهُ ، فَجَعَلَ
عُمَرُ يَنْظُرُ إِلَى رَأْسِهِ مَرَّةً ، وَإِلَى رِجْلَيْهِ أُخْرَى ، هَلْ يَرَى
عَلَيْهِ مِنَ الْبُؤْسِ شَيْئًا ، ثُمَّ قَالَ لَهُ عُمَرُ : كَمْ مَالُكَ ؟ قَالَ
: أَرْبَعُونَ مِنَ الإِبِلِ ، قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ : فَقُلْتُ : صَدَقَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ
، لَوْ كَانَ لاِبْنِ آدَمَ وَادِيَانِ مِنْ ذَهَبٍ لاَبْتَغَى الثَّالِثَ ، وَلاَ
يَمْلأُ جَوْفَ ابْنِ آدَمَ إِلاَّ التُّرَابُ ، وَيَتُوبُ اللَّهُ عَلَى مَنْ تَابَ
. فَقَالَ عُمَرُ : مَا هَذَا ؟ فَقُلْتُ : هَكَذَا أَقْرَأَنِيهَا أُبَيٌّ ، قَالَ
: فَمُرْ بِنَا إِلَيْهِ ، قَالَ: فَجَاءَ إِلَى أُبَيٍّ ، فَقَالَ : مَا يَقُولُ هَذَا
؟ قَالَ أُبَيٌّ : هَكَذَا أَقْرَأَنِيهَا رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وسلم ، قَالَ
: أَفَأُثْبِتُهَا ؟ قَالَ : نَعَمْ ، فَأَثْبَتَهَا.أخرجه أحمد
5/117(21428).
وقال الحسن بن علي:«هلاك الناس في ثلاث: الكبر. والحرص. والحسد ؛ فالكبر هلاك
الدين وبه لعن إبليس , والحرص عدو النفس، وبه أخرج آدم من الجنة , والحسد رائد
السوء ومنه قتل قابيل هابيل.
وعن ابن مسعود أن رسول الله صلى الله عليه وسلم قال : إياكم والكبر فإن إبليس حمله
الكبر على أن لا يسجد لآدم وإياكم والحرص فإن آدم حمله الحرص على أن أكل من الشجرة
وإياكم والحسد فإن ابني آدم إنما قتل أحدهما صاحبه حسدا فهو أصل كل خطيئة . أخرجه ابن عساكر
(49/40) حديث رقم : 2208 في ضعيف الجامع .
قيل لما ركب نوح السفينة، وحمل فيها من كل زوجين اثنين، كما أمر، فرأى في السفينة
شيخاً لم يعرفه، فقال له نوح: " ما أدخلك؟ قال: دخلت لأصيب قلوب أصحابك، فتكون
قلوبهم معي، وأبدانهم معك، قال نوح: " اخرج منها يا عدو الله فإنك رجيم،
" وإن عليك اللعنة إلى يوم الدين " ، فقال إبليس: خمس أهلك بهن الناس، وسأحدثك
منهن بثلاث، ولا أحدثك بالثنتين، فأوحى الله إلى نوح أنه لا حاجة بك إلى الثلاث، مره
يحدثك بالثنتين، قال: فهما أهلك للناس، وهما لا يكذبان، هما اللتان لا يخلفاني: الحسد،
وبالحسد لعنت، وجعلت شيطاناً رجيماً، والحرص، أتيح آدم الجنة كلها، فأصبت حاجتي منه
بالحرص. ابن منظور : مختصر تاريخ دمشق 8/38.
قال أبو العتاهية :
تعالى الله يا سلم بن عمرٍو * * * أذلّ الحرص أعناق الرِّجال
هب الدُّنيا تساق إليك عفواً * * * أليس مصير ذاك إلى زوال
2- أنواع الحرص :
وحرص المرء يكون على الحياة نفسها وعلى جمع الأموال واكتنازها , وعلى تحصيل
المناصب والولايات .
1- الحرص على الحياة :
وصف الله تعالى اليهود بأنهم أحرص الناس على الحياة وأنهم لا يعملون للموت
والحساب , قال تعالى : " وَلَتَجِدَنَّهُمْ أَحْرَصَ النَّاسِ عَلَى
حَيَاةٍ وَمِنَ الَّذِينَ أَشْرَكُوا يَوَدُّ أَحَدُهُمْ لَوْ يُعَمَّرُ أَلْفَ سَنَةٍ
وَمَا هُوَ بِمُزَحْزِحِهِ مِنَ الْعَذَابِ أَنْ يُعَمَّرَ وَاللَّهُ بَصِيرٌ بِمَا
يَعْمَلُونَ (96) سورة البقرة .
والمؤمن وحده هو الذي يدرك حقيقية هذه الدنيا ويعرف أنها مزرعة للآخرة ومعبرا
إليها , قال تعالى :" وَمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلاَّ
لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَلَلدَّارُ الآخِرَةُ خَيْرٌ لِّلَّذِينَ يَتَّقُونَ أَفَلاَ
تَعْقِلُونَ " (32) سورة الأنعام .
كما وصفها تعالى بأنها لا بقاء لها ولا خلود لوجدوها , قال تعالى : "إِنَّمَا مَثَلُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا كَمَاء أَنزَلْنَاهُ
مِنَ السَّمَاء فَاخْتَلَطَ بِهِ نَبَاتُ الأَرْضِ مِمَّا يَأْكُلُ النَّاسُ
وَالأَنْعَامُ حَتَّىَ إِذَا أَخَذَتِ الأَرْضُ زُخْرُفَهَا وَازَّيَّنَتْ وَظَنَّ
أَهْلُهَا أَنَّهُمْ قَادِرُونَ عَلَيْهَآ أَتَاهَا أَمْرُنَا لَيْلاً أَوْ
نَهَارًا فَجَعَلْنَاهَا حَصِيدًا كَأَن لَّمْ تَغْنَ بِالأَمْسِ كَذَلِكَ
نُفَصِّلُ الآيَاتِ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ" (24) سورة يونس .
وقال :"َواضْرِبْ لَهُم مَّثَلَ الْحَيَاةِ
الدُّنْيَا كَمَاء أَنزَلْنَاهُ مِنَ السَّمَاء فَاخْتَلَطَ بِهِ نَبَاتُ
الْأَرْضِ فَأَصْبَحَ هَشِيمًا تَذْرُوهُ الرِّيَاحُ وَكَانَ اللَّهُ عَلَى كُلِّ
شَيْءٍ مُّقْتَدِرًا" (45) سورة الكهف.
عَنْ عَبْدِ اللهِ بْنِ الْحَارِثِ بْنِ نَوْفَلٍ ، قَالَ : كُنْتُ وَاقِفًا مَعَ
أُبَيِّ بْنِ كَعْبٍ ، فَقَالَ : لاَ يَزَالُ النَّاسُ مُخْتَلِفَةً أَعْنَاقُهُمْ
فِي طَلَبِ الدُّنْيَا ؟ قُلْتُ : أَجَلْ ، قَالَ : إِنِّي سَمِعْتُ رَسُولَ اللهِ
صلى الله عليه وسلم يَقُولُ:يُوشِكُ الْفُرَاتُ أَنْ يَحْسِرَ عَنْ جَبَلٍ مِنْ ذَهَبٍ
، فَإِذَا سَمِعَ بِهِ النَّاسُ سَارُوا إِلَيْهِ ، فَيَقُولُ مَنْ عِنْدَهُ : لَئِنْ
تَرَكْنَا النَّاسَ يَأْخُذُونَ مِنْهُ لَيُذْهَبَنَّ بِهِ كُلِّهِ ، قَالَ : فَيَقْتَتِلُونَ
عَلَيْهِ ، فَيُقْتَلُ مِنْ كُلِّ مِئَةٍ تِسْعَةٌ وَتِسْعُونَ.أخرجه أحمد
5/139(21582) و"مسلم" 8/175(7379).
وعَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللهِ ؛أَنَّ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وسلم مَرَّ
بِالسُّوقِ ، دَاخِلاً مِنْ بَعْضِ الْعَالِيَةِ ، وَالنَّاسُ كَنَفَتَهُ ، فَمَرَّ
بِجَدْيٍ أَسَكَّ مَيِّتٍ ، فَتَنَاوَلَهُ فَأَخَذَ بِأُذُنِهِ ، ثُمَّ قَالَ : أَيُّكُمْ
يُحِبُّ أَنَّ هَذَا لَهُ بِدِرْهَمٍ ؟ فَقَالُوا : مَا نُحِبُّ أَنَّهُ لَنَا بِشَيْءٍ
، وَمَا نَصْنَعُ بِهِ ؟ قَالَ : أَتُحِبُّونَ أَنَّهُ لَكُمْ ؟ قَالُوا : وَاللهِ
، لَوْ كَانَ حَيًّا ، كَانَ عَيْبًا فِيهِ لأَنَّهُ أَسَكُّ ، فَكَيْفَ وَهُوَ مَيِّتٌ
، فَقَالَ : فَوَاللهِ ، لَلدُّنْيَا أَهْوَنُ عَلَى اللهِ مِنْ هَذَا عَلَيْكُمْ.
أخرجه أحمد 3/365(14992) و"البُخَارِي في (الأدب المفرد) 962 و"مسلم"
8/210(7528) .
فالناس جميعا تتساوى في الدنيا , فعَنْ عَبْدِ اللهِ بْنِ مَسْعُودٍ ، قَالَ :
قَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وسلم:إِنَّ اللَّهَ قَسَمَ بَيْنَكُمْ أَخْلاَقَكُمْ
، كَمَا قَسَمَ بَيْنَكُمْ أَرْزَاقَكُمْ , وَإِنَّ اللَّهَ , عَزَّ وَجَلَّ , يُعْطِي
الدُّنْيَا مَنْ يُحِبُّ ، وَمَنْ لاَ يُحِبُّ , وَلاَ يُعْطِي الدِّينَ إِلاَّ لِمَنْ
أَحَبَّ , فَمَنْ أَعْطَاهُ اللَّهُ الدِّينَ فَقَدْ أَحَبَّهُ , وَالَّذِي نَفْسِي
بِيَدِهِ , لاَ يُسْلِمُ عَبْدٌ , حَتَّى يُسْلِمَ قَلْبُهُ وَلِسَانُهُ ، وَلاَ يُؤْمِنُ
، حَتَّى يَأْمَنَ جَارُهُ بَوَائِقَهُ , قَالُوا : وَمَا بَوَائِقُهُ , يَا نَبِيَّ
اللهِ ؟ِ قَالَ : غَشْمُهُ , وَظُلْمُهُ , وَلاَ يَكْسِبُ عَبْدٌ مَالاً مِنْ حَرَامٍ
, فَيُنْفِقَ مِنْهُ , فَيُبَارَكَ لَهُ فِيهِ , وَلاَ يَتَصَدَّقَ بِهِ فَيُقْبَلَ
مِنْهُ , وَلاَ يَتْرُكَ خَلْفَ ظَهْرِهِ , إِلاَّ كَانَ زَادَهُ إِلَى النَّارِ ,
إِنَّ اللَّهَ , عَزَّ وَجَلَّ , لاَ يَمْحُو السَّيِّئَ بِالسَّيِّئِ , وَلَكِنْ يَمْحُو
السَّيِّئَ بِالْحَسَنِ , إِنَّ الْخَبِيثَ لاَ يَمْحُو الْخَبِيثَ.أخرجه أحمد
1/387(3672) الألباني في " السلسلة الصحيحة " 6 / 482.
فالدنيا ظل، إن أعرضت عن ظلك لحقك، وإن طلبته تقاصر، اخدمي من خدمني، واستخدمي
من
خدمك.
قال أحد الصالحين : مثل الحريص على الدنيا، مثل دودة القز كلما ازدادت من القز
على نفسها لفاً، كان أبعد لها من الخروج، حتى تموت غماً.
عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ وَاسِعٍ قَالَ: " أَرْبَعٌ مِنْ عِلْمِ الشَّقَاءِ: طُولُ
الْأَمَلِ، وَقَسْوَةُ الْقَلْبِ، وَجُمُودُ الْعَيْنِ، وَالْبُخْلُ " . شعب الإيمان 13/255.
لذلك قال الشاعر:
يفني البخيل بجمع المال مدته*** وللحوادث والأيام ما يدع
كدودة القز ما تبنيه يهدمها*** وغيرها بالذي تبنيه ينتفع
وقال محمد بن نصر المديني:
يا كثير الحرص مشغولاً
بدنيا ليس تبقى * * * ما رأيت الحرص أدنى من حريص قط رزقا
لا ولكن في قضاء الله
أن يعيا ويشقى * * * تعرف الحق ولكن لا ترى للحق حقا
قال: ابن عباس رضي الله عنه : يؤتى بالدنيا يوم القيامة على صورة عجوز شمطاء
زرقاء أنيابها بادية مشوهة الخلقة، لا يراها أحد إلا كرهها فتشرف على الخلائق
فيقال لهم: أتعرفون هذه؟ هذه التي تفاخرتم وتحاربتم عليها ثم يؤمر بها إلى النار،
فتقول: يا رب أين أتباعي وأحبابي وأصحابي فيلحقونها.
وقال الشاعر:
يا طالب الدنيا
الدنية إنــها * * * شرك الردى وقرارة الأقذار
دار متى ما أضحكت في يومها * * * أبكــت غداً تبا ًلها من دار
دار متى ما أضحكت في يومها * * * أبكــت غداً تبا ًلها من دار
يقول داود بن هلال النصيبي : مكتوب في صحف إبراهيم عليه السلام : يا دنيا ما
أهونك على الأبرار الذين تصنعتِ لهم وتزينتِ لهم ، إني قد قذفت في قلوبهم بغضك
والصدود عنك ، ما خلقت خلقا أهون عليَّ منك ، كل شأنك صغير ، وإلى الفناء تصيرين ،
قضيت عليك يوم خلقتُ الخلق ألا تدومي لأحد ، ولا يدوم لك أحد ، وإن بخل بك صاحبك
وشح عليك ، طوبى للأبرار الذين أطلعوني من قلوبهم على الرضا ، وأطلعوني من ضميرهم
على الصدق والاستقامة ، طوبى لهم ، ما لهم عندي من الجزاء إذا وفدوا إلي من قبورهم
إلا النور يسعى أمامهم ، والملائكة حافون بهم حتى أبلغ بهم ما يرجون من رحمتي .الزهد " ابن
أبي الدنيا (رقم/200).
قال وهب بن منبه : خرج عيسى عليه السلام يسيح في الأرض فصحبه يهودي
وكان معه رغيفان ومع سيدنا عيسى رغيفاً واحداً ، فال سيدنا عيسى : تشاركني في
طعامك ؟ قال اليهودي : نعم . ولما علم أن مع سيدنا عيسى رغيف واحد ندم .. ولما
قام سيدنا عيسى إلى الصلاة ، أكل اليهودي رغيفاً مما كان معه .. فلما أتم سيدنا عيسى
صلاته أحضر رغيفه ليأكل هو واليهودي ، وأحضر اليهودي رغيفه ، فسأله سيدنا عيسى
: أين الرغيف الثاني ؟ قال : ما كان إلا رغيفاً واحداً .. فأكل سيدنا عيسى رغيف
واليهودي أكل الرغيف الآخر .. ثم انطلقا فجاءا إلى شجرة فقال سيدنا عيسى : لو أنا
بتنا تحت هذه الشجرة حتى نصبح ، فباتا ثم أصبحا منطلقين ، فلقيا أعمى فقال له سيدنا
عيسى : أرأيت إن أنا عالجتك حتى يردّ الله بصرك فهل تشكره ؟ قال : نعم . فمس سيدنا
عيسى بصره ودعا الله فأبصر الرجل ..فقال سيدنا عيسى لليهودي : بالذي أراك الأعمى يبصر
أما كان معك إلا رغيف ؟ قال : والله ما كان إلا رغيفاً واحداً ، فسكت سيدنا عيسى
عنه .. فمرا بظباء ترعى فأمسك سيدنا عيسى ظبياً منها فذبحه ثم قال له : قم بإذن
الله ، فقام الظبي ، فقال اليهودي : سبحان الله ، قال سيدنا عيسى : بالذي أراك هذه
الآية من أكل الرغيف الثالث ؟ قال اليهودي : ما كان إلا رغيفاً واحداً .فمضيا فمرا
بنهر عظيم ، فأخذ سيدنا عيسى اليهودي ومشى به على الماء حتى جاوزا النهر .. فقال
سيدنا عيسى لليهودي : بالذي أراك هذه الآية من صاحب الرغيف الثالث ؟ قال
اليهودي مصرّاً : والله ما كان إلا رغيفاً واحداً .. فخرجا حتى أتيا قرية عظيمة خربة ،
وإذا قريب منها ثلاثة أحجار من الذهب فقال سيدنا عيسى عليه السلام : واحدة لي
وواحدة لك وواحدة لصاحب الرغيف الثالث ، وهنا قال اليهودي : أنا صاحب الرغيف
الثالث ..أكلته وأنت تصلي .. قال سيدنا عيسى : هي لك كلها وأعطاه الذهب وفارقه ..
وجلس الرجل اليهودي ليلته لا يدري كيف يحمل قطع الذهب .. فمر عليه ثلاثة نفر فقتلوه
وأخذوا الذهب .. فقال واحد منهم لثاني : انطلق إلى القرية فائتنا بطعام ، ولما ذهب
قال للآخر : عندما يعود نقتله ونقسم الذهب بيننا ..ووافق الآخر ..وقال الذي ذهب
ليحضر الطعام في نفسه : أجعل في الطعام سمّاً فأقتلهما وآخذ الذهب وحدي وفعل ما
أملاه عليه شيطانه .. فلما عاد بالطعام المسموم ودخل على زميليه انقضّا عليه
فقتلاه .. ثم جلسا وأكلا من الطعام فماتا بجوار الذهب ... ومر سيدنا عيسى عليه السلام
فرأى الأربعة رجال قتلى اليهودي والأشقياء الثلاثة فقال : هكذا الدنيا تفعل بأهلها
فاحذروها. المستطرف للإبشيهي 2/606.
2- الحرص على المال :
الحرص على المال يفسد على المرء دينه ودنياه , فالمال ظل زائل وعارية مسترجعة
, وهو فتنة لصاحبه , قال تعالى : " إِنَّمَا
أَمْوَالُكُمْ وَأَوْلَادُكُمْ فِتْنَةٌ وَاللَّهُ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِيمٌ (15) سورة التغابن , وقال : " يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُلْهِكُمْ
أَمْوَالُكُمْ وَلَا أَوْلَادُكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَأُولَئِكَ
هُمُ الْخَاسِرُونَ (9) وَأَنْفِقُوا مِنْ مَا رَزَقْنَاكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَ
أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ فَيَقُولَ رَبِّ لَوْلَا أَخَّرْتَنِي إِلَى أَجَلٍ قَرِيبٍ فَأَصَّدَّقَ
وَأَكُنْ مِنَ الصَّالِحِينَ (10) وَلَنْ يُؤَخِّرَ اللَّهُ نَفْسًا إِذَا جَاءَ أَجَلُهَا
وَاللَّهُ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ (11) سورة المنافقون.
وعَنِ ابْنِ كَعْبِ بْنِ مَالِكٍ الأَنْصَارِيِّ
، عَنْ أَبِيهِ ، قَالَ : قَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وسلم: مَا ذِئْبَانِ جَائِعَانِ
، أُرْسِلاَ فِي غَنَمٍ ، بِأَفْسَدَ لَهَا مِنْ حِرْصِ الْمَرْءِ عَلَى الْمَالِ ،
وَالشَّرَفِ لِدِينِهِ. أخرجه أحمد 3/456(15876) حديث رقم : 5620 في صحيح الجامع
.
والحرص على المال فهو نوعين: أحدهما: شدة محبة المال مع شدة طلبه من وجوهه مع
الجهد والمشقة ، ولو لم يكن في الحرص على المال إلا تضييع العمر الشريف الذي يمكن
أن يشتري به صاحبه الدرجات العلى والنعيم المقيم ، في طلب رزق مضمون مقسوم لا يأتي
منه إلا ما قدر وقسم ، ثم لا ينتفع به بل يتركه لغيره.
قيل لبعض الحكماء: إن فلانا جمع مالا، قال: فهل جمع أياما ينفقه فيها ؟ قيل
:لا، قال: ما جمع شيئا.
كان عبد الواحد بن زيد يقول: يا إخوتاه لا تغبطوا حريصا على ثروته وسعته في
مكسب ولا مال، وانظروا له بعين المقت له في اشتغاله اليوم بما يرديه غدا في المعاد
ثم يتكبر.
وكان يقول: الحرص حرصان حرص فاجع وحرص نافع، فأما النافع فحرص المرء على طاعة
الله، وأما الحرص الفاجع فحرص المرء على الدنيا، وهو مشغول معذب لا يسر ولا يلذ
بجمعه لشغله، فلا يفرغ من محبة الدنيا لآخرته.
قال البستي :
ويا حريصا على الأموال
تجمعها * * * أنسيت أن سرور المال أحزان؟
زعِ الفؤاد عن الدنيا
وزينتها * * * فصفوها كدر والوصل هجران
وقال بعضهم:
لا تغبطن أخا حرص
على طمع * * * وانظـر إليه بعين الماقت
القالي
إن الحريص لمشغـول
بثروته * * * عن السرور لما يحوي من المال
كتب بعض الحكماء إلى أخ له كان حريصا على الدنيا: أما بعد فإنك قد أصبحت حريصا
على الدنيا تخدمها، وهي تخرجك عن نفسها بالأعراض والأمراض والآفات والعلل، كأنك لم
تر حريصا محروما، أو زاهدا مرزوقا، ولا ميتا عن كثير، ولا متبلغا من الدنيا
باليسير.
عاتب أعرابي أخا له على الحرص فقال له: يا أخي أنت طالب ومطلوب، يطلبك من لا
تفوته، وتطلب من قد كفيته.
قال الشاعر :
حتى متى أنت في حل
وترحال * * * وطـول سمـع وإدبـار وإقــبال
ونازح الـدار لا
ينفك مـغتربا * * * عـن الأحبـة لا يـدرون
بالـحال
بمشرق الأرض طورا ثم
مغربها * * * لا يخطر الموت من حرص على بال
ولو قنعت أتاني
الرزق في دعة * * * إن الـقنوع الـغنى لا كـثرة المال
3- الحرص على المناصب والوجاهات :
أما الحرص على الشرف فهو أشد إهلاكا من الحرص على المال، فإن طلب شرف الدنيا
والرفعة فيها والرياسة على الناس والعلو في الأرض أضر على العبد من طلب المال،
وضرره أعظم والزهد فيه أصعب، فإن المال يبذل في طلب الرياسة والشرف.
عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ عَنِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم قَالَ :إِنَّكُمْ سَتَحْرِصُونَ
عَلَى الإِمَارَةِ ، وَسَتَكُونُ نَدَامَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ ، فَنِعْمَ الْمُرْضِعَةُ
وَبِئْسَتِ الْفَاطِمَة. أخرجه أحمد 2/448(9790) و"البُخاري"
9/79(7148).
عَنْ أَبِي ذَرٍّ ، قَالَ:قُلْتُ : يَا رَسُولَ اللهِ ، أَلاَ تَسْتَعْمِلُنِي
؟ قَالَ : فَضَرَبَ بِيَدِهِ عَلَى مَنْكِبِي ، ثُمَّ قَالَ : يَا أَبَا ذَرٍّ ، إِنَّكَ
ضَعِيفٌ ، وَإِنَّهَا أَمَانَةٌ ، وَإِنَّهَا يَوْمَ الْقِيَامَةِ خِزْيٌ وَنَدَامَةٌ
، إِلاَّ مَنْ أَخَذَهَا بِحَقِّهَا ، وَأَدَّى الَّذِي عَلَيْهِ فِيهَا.أخرجه مسلم
6/6(4746).
تذكر روايات كتب الأخبار، أن عبد الملك، وعبد الله بن الزبير، ومصعب بن
الزبير، وعروة بن الزبير، وتقول بعض الروايات إن عبد الله بن عمر كان معهم، وقد
اجتمعوا في المسجد الحرام، وكان ذلك في عهد معاوية، فقال بعضهم: هلم فلنتمنه، فقال
عبد الله بن الزبير منيتي أن أملك الحرمين، وأنال الخلافة، وقال مصعب: منيتي أن
أملك العراقين وأجمع بين عقيلتي قريش: سكينة بنت الحسين، وعائشة بنت طلحة، وقال عبد
الملك: منيتي أن أملك الأرض كلها، وأخلف معاوية فقال عروة: لست في شيء مما أنتم
فيه، منيتي الزهد في الدنيا، والفوز بالجنة في الآخرة، وأن أكون ممن يروي عنه هذا
العلم.وكان معهم عبد الله بن عمر بن الخطاب فقال : وأنا أتمنى مغفرة ربي . وكأنما
كانت أبواب السماء مفتوحة فاستجابت لهذه الأمنيات في ساحة الحرم، وكأنما ظل عبد
الملك يتذكر ذلك المجلس، كلما طاف به طائف من ذكريات الشباب، وكان يرى كلا منهم
إلا عروة كان معلق القلب بالسماء، فلم يتمن شيئا من عرض هذه الدنيا وبهجتها، وإنما
تمنى الزهد فيها، والفوز بالجنة، وأن تكون أيامه فيها وقفا على نشر العلم بين
الناس، وتفجير ينابيعه في قلوبهم، ولذلك كان عبد الملك يقول: من سره أن ينظر إلي
رجل من أهل الجنة فلينظر إلي عروة بن الزبير. ومات ابن عمر وهو صائم قائم . انظر: السير (4/141.
قال الإمام علي رضي الله عنه :
دَعِ الحِرْصَ عَلَى
الدُّنْيَا * * * وَفي العَيْشِ فَلاَ تَطْمَعْ
وَلاَ تَجْمَعْ مِنَ المَالِ * * * فلا تدري لمن تجمع
وَلاَ تَدْرِيِ أَفِي أَرْضِكَ * * * أم في غيرها تصرع
فإنَّ الرزقَ مقسومٌ * * * وَسُوءُ الظَّنِّ لا يَنْفَعْ
فَقِيْرٌ كُلُّ مَنْ يَطْمَعْ * * * غَنِيٌّ كُلُّ مَنْ يَقْنَعْ
وَلاَ تَجْمَعْ مِنَ المَالِ * * * فلا تدري لمن تجمع
وَلاَ تَدْرِيِ أَفِي أَرْضِكَ * * * أم في غيرها تصرع
فإنَّ الرزقَ مقسومٌ * * * وَسُوءُ الظَّنِّ لا يَنْفَعْ
فَقِيْرٌ كُلُّ مَنْ يَطْمَعْ * * * غَنِيٌّ كُلُّ مَنْ يَقْنَعْ
ومن طلب الشرف بالدين الجرأة على الفتيا، والحرص عليها، والمسارعة إليها،
والإكثار منها, قال علقمة: كانوا يقولون: أجرؤكم على الفتيا أقلكم علما.
وعن البراء قال: أدركت عشرين ومائة من الأنصار، من أصحاب رسول الله صلى الله
عليه وسلم يسأل أحدهم عن المسألة، ما منهم من رجل إلا ود أن أخاه كفاه. وفي رواية
فيردها هذا إلى هذا وهذا إلى هذا حتى ترجع إلى الأول.
وكان ابن سيرين إذا سئل عن الشيء من الحلال والحرام تغير لونه وتبدل حتى كأنه
ليس بالذي كان.
وكان النخعي يسأل فتظهر عليه الكراهة ثم يقول: ما وجدت أحدا تسأله غيري ؟
وقال: لقد تكلمت ولو وجدت بدّاً ما تكلمت، وإن زمانا أكون فيه فقيه أهل الكوفة
لزمان سوء.
وقال بعض العلماء لبعض المفتين: إذا سألت عن مسألة فلا يكن همّك تخليص السائل،
ولكن تخليص نفسك أولا.
3- علاج
الحرص :
1- أن يتذكر الحريص مساوئ الحرص، وغوائله الدينية والدنيوية وأن الدنيا في
حلالها حساب، وفي حرامها عقاب، وفي الشبهات عتاب.وأن المرء حينما يولد يؤذنون في
أذنه وحينما يموت يصلون عليه , فكأن حياته ما بين الأذان والإقامة , فسل نفسك : كم
من الوقت تستغرقه بين الأذان والإقامة ؟ .
2- أن يتأمل فضائل القناعة، ومحسناتها، مستجليا سيرة العظماء الأفذاذ، من
الأنبياء والأولياء، في زهدهم في الحياة، وقناعتهم باليسير منها. قيل لبعض
الحكماء:ما الغنى؟قال:قلة تمنيك ورضاك بما يكفيك.
وقال سفيان:خير دنياكم ما لم تُبتلوا به وخير ما ابتليتم به ما خرج من ايديكم.
وقال ابن مسعود:ما من يوم إلا وملك ينادي:يا ابن ادم قليل يكفيك خير من كثير يُطغيك.
وقال ابن مسعود:ما من يوم إلا وملك ينادي:يا ابن ادم قليل يكفيك خير من كثير يُطغيك.
3 - ترك النظر إلى من يفوقه ثراء ، وتمتعا بزخارف الحياة والنظر إلى من دونه
فيها فذلك من دواعي القناعة وكبح جماح الحرص. وعن ابن
مسعود رضي الله عنه عن النبي صلى الله عليه وسلم قال: (إن روح القدس
نفث في روعي: أنه لن تموت نفس حتى تستوفي رزقها وأجلها). فإذا كان الله تعالى قسم
لك الرزق والأجل، فلا بد أن تمشي متوكلاً ومعتمداً على الله عز وجل، ومن سد عنه
باب الخوف على الزرق فلا ينبغي أن يضطرب قلبه؛ لأن رزقه في السماء، وليس في ذلك
الباب الذي ظن أن فيه الرزق، 
وَفِي السَّمَاءِ
رِزْقُكُمْ وَمَا تُوعَدُونَ 
[الذاريات:22].
وَفِي السَّمَاءِ
رِزْقُكُمْ وَمَا تُوعَدُونَ [الذاريات:22].
4 - الاقتصاد المعاشي، فإنه من أهم العوامل، في تخفيف حدة الحرص، إذ الإسراف
في الإنفاق يستلزم وفرة المال، والإفراط في كسبه والحرص عليه. ورد عن الإمام أحمد
أنه قال: فراش لك، وفراش لغيرك، وفراش للخادم، والرابع للشيطان. فالأول لك تنام
عليه، والثاني للضيف إن احتاجه، والثالث للخادم؛ لأنك مسئول عنه، والرابع فائض لا
حاجة له، فهو للشيطان. هكذا كان هدي السلف، وهذا مفهوم إمام أهل السنة والجماعة أحمد بن حنبل
. فالقناعة تعين العبد على استدامة العلم والبعد عن الرفاهية، ورد نفسه إلا ما لا
بد منه. فإذا أراد شراء شيء وقع في نفسه سأل نفسه: هل يمكن أن تقوم حياتي بغير
هذا؟ فإذا كان الجواب: نعم فلا داعي لشرائه. وفي الحديث (ثلاث منجيات: خشية الله
تعالى في السر والعلانية، والصبر في الفقر والغنى، والعدل في الرضا والغضب).
دكتور / بدر عبد الحميد هميسه
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder